Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 1 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 1 with Solutions
समय : 3 होरा:
पूर्णाड़ा: : 80
सामान्यनिर्देशा: –
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 11 पृष्ठानि मुद्रितानि सन्ति।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति।
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डा: सन्ति।
- (क) खण्ड: – अपठितावबोधनम् – 10 अङ्क:
- (ख) खण्ड: – रचनात्मककार्यम् – 15 अङ्का:
- (ग) खण्ड: – अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ्क:
- (घ) खण्ड: – पठितावबोधनम् – 30 अङ्क:
- प्रत्येक खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूर्व प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः।
- प्रश्नस्य क्रमाङूः प्रश्नपत्रानुसारम् एव लेखनीयः।
- सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः।
(‘क’ खण्ड:)
अपठितावबोधनम्
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 10
ग्रीष्मकालानन्तरं वर्षाकालः आगच्छति। आकाशे सूर्यमाच्छाद्य मेघाः इतस्ततः विहरन्ति। तदा कृषका: मुदिताः भवन्ति। यदा वृष्टिः भवति तदा भगवतः आशीर्वादा इव जलबिन्दवः भुवि निपतन्ति। आकाशे मेघा: नितरां गर्जन्ति। सर्वत्र उत्पन्नप्रकम्पनं भयङ्करं भवति। तदा मयूराः केकारवं कुर्वन्तः मुदिताः भूत्वा नृत्यन्ति। नद्य:, तडागा: च जलपूर्णा: भवन्ति। कृषका: क्षेत्राणि कृष्ट्वा बीजानि वपन्ति। क्रमेण सस्यसम्पद् वर्धते। परं यदा अतिवृष्टि: भवति तदा महती विपद् सञ्जायते। नदीनां तीरेषु विद्यमानानि लघूनि गृहाणि जले निमज्जितानि भवन्ति। पशुपक्षिण; लघवः प्राणिनः च म्रियन्ते। एवमेव अनावृष्ट्या अपि आपदः सम्भवन्ति। तदा जलस्य अभावेन तडागा: शुष्यन्ति। वृक्षाः विनश्यन्ति। कृषिकर्म असाध्यं भवति। कृषिं विना धान्योत्पत्तिः एव न भवति। प्राणधारणवस्तूनाम् अभावेन जना: क्लेशम् अनुभवन्ति। क्रमशः जीवनम् एव दुर्वहं भवति। अतिवृष्टेरनावृष्टे: च मूलं मानव: एव। सघनविपिनानाम् अनियन्त्रितनाशनेन पर्यावरणम् असन्तुलितं भवति। पर्यावरणप्रदूषणेन ऋतूनां गतयः परिवर्तिताः भवन्ति। अतः पर्यावरणस्य संरक्षणाय वयं जागरुका: भवेम।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(i) कुत्र मेघा: इतस्ततः विहरन्ति ?
उत्तर :
आकाशे
(ii) सर्वत्र उत्पन्नप्रकम्पनं कीदृशं भवति ?
उत्तर :
भयक्क्रम्
(iii) जलस्य अभावेन के शुष्यन्ति ?
उत्तर :
तडागा:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 2 = 4
(i) पर्यावरणं कथम् असन्तुलितं भवति ?
उत्तर :
सघनविपिनानाम् अनियन्त्रितनाशनेन पर्यावरणम् असन्तुलितं भवति।
(ii) कदा भगवतः आशीर्वादा इव जलबिन्दव: निपतन्ति ?
उत्तर :
यदा वृष्टिः भवति तदा भगवतः आशीर्वादा इव जलबिन्द्व: भुवि निपर्तन्ति।
(iii) प्राणिन: कदा म्रियन्ते?
उत्तर :
यदा अतिवृष्टि: अनावृष्टि: वा भवति तदा प्राणिनः म्रियन्ते।/यदा अतिवृष्टि: भवति तदा महती विपद् सञ्ञायते। नदीनां तीरेषु विद्यमानानि लघूनि गृहाणि जले निमज्जितानि भवन्ति। पशुपक्षिणः, लघवः प्राणिन: च म्रियन्ते।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्त शीर्षकं संस्कृतेन लिखत।
उत्तर :
समुचितं शीर्षकम्-अतिवृष्टे: अनावृष्टे: चपरिणामः/ वर्षाकालः/असन्तुलितं वातावरणम् (छत्रस्य उत्तरं दृष्ट्वा छात्रहिताय समुचितः निर्णयः करणीयः।)
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(i) ‘कृषका: क्षेत्राणि कृष्द्वावा बीजानि वपन्ति।’ अत्र किं क्रियापदम् ?
(क) कृष्ट्वा
(ख) बीजानि
(ग) वपन्ति
(घ) क्षेत्राणि
उत्तर :
(ग) वपन्ति
(ii) ‘असन्तुलितम्’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् है?
(क) पर्यावरणम्
(ख) विपिनम्
(ग) ऋतु:
(घ) मानव:
उत्तर :
(क) पर्यावरणम्
(iii) ‘अरण्यानाम्’ इति पदस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
(क) मेघानाम्
(ख) विपिनानाम्
(ग) निमज्जितानाम्
(घ) पर्यावरणम्
उत्तर :
(ख) विपिनानाम्
(iv) ‘दु:खिता:’ इति पदस्य विपर्ययपद किं प्रयुक्तम् ?
(क) श्रमिता:
(ख) जना:
(ग) आशीर्वादाः
(घ) मुदिताः
उत्तर :
(घ) मुदिता:
(‘ख’ खण्ड:)
रचनात्मकं-कार्यम्
2. भवान् दिवाकरः। स्वमातुलं निमन्त्रयितुं लिखितं पत्रं मञ्जूषाया: पद्ध पूरयित्वा पुन: लिखत- 1 / 2 × 10 = 5
वाराणसीत:
दिनाह्क्र:
आदरणीय (i) ………….. ।
सस्नेहं नम:
अत्र कुशलं (ii)……. । भवान् इदं ज्ञात्वा अत्यधिक: प्रसन्न: (iii) ……. यत् मम वार्षिकपरीक्षाया: परिणाम: आगतः। अहं (iv)….. सर्वांधिकाछ्कान् प्राप्तवान् अस्मि। सर्वाधिकानाम्अङ्काना (v)…… सर्वोत्कृष्ट-छत्र-सम्माननाय राज्यसर्वकारेण (vi)……चितः अस्मि। तत्र सम्मानस्थले (vii)…… अभिभावका: आमन्त्रिताः सन्ति। मम सम्मान-कार्यक्रमे भवान् अपि (viii) …… भवतु इति मम महती इच्छा वर्तते। यतोहि अभिभावकेषु भवान् अन्यतम: वर्तते। मातामहंयो: चरणयोः मम (ix)…… प्रणामाब्जलि:।
भवदीय: भागिनेय:
(x)…..
मज्जूषा-दिवाकर:, अहम, परीक्षायाम्, तत्रास्तु, मातुल!, भविष्यति, लब्धिकारणात्, सर्वेंडपि, उपस्थितः, साष्टाङ्भम्।
उत्तर :
पत्रलेखनम्
(i) मातुल !
(ii) तत्रास्तु
(iii) भविष्यति
(iv) परीक्षायां
(v) लब्धिकारणात्
(vi) अं
(vii) सर्वेडपि
(viii) उपस्थित:
(ix) साष्टार्भ
(x) दिवाकर:
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मज्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सह्नायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- 1 × 5 = 5
मज्जूषा-वह्नति, उद्यानस्य, पुष्पाणि, नदी, वृक्षा:, आकाशे, पर्वतः, दृश्यम्, हरितिमा, सूर्यः, चन्द्र:, उदेति, प्राकृतिकम्, पादपाः।
उत्तर :
चित्रवर्णनम्
अत्र छत्रेभ्यः संक्षिप्तवाक्यरचना अपेक्षिता वर्तते। केवलं वाक्यशुद्धि: द्रष्टव्या। अस्य प्रश्नस्य प्रमुखम् उद्देश्यं वाक्यरचना अस्ति। वाक्यं दीर्घम् अस्ति अथवा लघु इति महत्त्वपूर्णं नास्ति। प्रतिवाक्यम् अर्धः अड्ड्र: भावस्य कृते अर्धः अङ्रू च व्याकरणदृष्ट्या शुद्धतानिमित्तं निर्धारितः अस्ति। मज्नूषायां प्रदत्त्राः शब्दाः सहायतार्थ सन्ति। छत्र: तेषां वाक्येषु प्रयोगं कुर्यदेव इति अनिवार्यं नास्ति। छात्रः स्वमेधया अपि वाक्यानि निर्मातुं शक्रोति। मञ्जूषायां प्रदत्तानां शब्दानां विभक्तिं परिवर्तनं कृत्चा अपि वाक्यनिर्माणं कतुं शक्यते।
विस्तृत उत्तरम्-
(i) इदं चित्रम् उद्यानस्य अस्ति।
(ii) उद्याने वृक्षाः तिष्ठन्ति।
(iii) पूर्वास्यायाम् दिशायाम् सूर्यः उदेति।
(iv) पश्चिम दिशायाम् चन्द्र: उदेति।
(v) प्राकृतिकं दृश्यम् दृष्ट्वा सर्वे प्रसन्ना: भवन्ति।
अथवा
निम्नलिखिंत विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभि: संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेद लिखत-
“क्रीडा-महत्त्वम्”
मज्जूषा-महत्त्वपूर्णम्, सर्वेभ्यः, अनिवार्यम्, स्वास्थ्याय, जीवनम, संयमः, स्थानम्, सफला:, जनाः, क्रीडा।
उत्तर :
अनुच्छेदलेखनम् –
अयं विकल्पः सर्वेभयः अस्ति। छात्राः मज्जूषायां प्रदत्तानों शब्दानां विभक्तिपरिवर्तनं कृत्वा अपि वाक्यनिर्माणं कर्तु शक्रुवन्ति। अतः अड्क्रः देयाः। अस्य मूल्याङ्क्रनाय अन्ये नियमा: चित्रवर्णनस्य अनुगुणं पालनीयाः।
विस्तृत उत्तरम्-
(i) क्रीडाया: महत्त्वं सर्वे जानन्ति।
(ii) क्रीडनम् सर्वेभ्य: स्वास्थ्यकरं भवति।
(iii) सर्वें चिकित्सका: प्रातः श्रमणम् स्वास्थाय महत्वपूर्ण कथयन्ति।
(iv) शिशव: युवकाः वृद्धजनाः च सर्वे स्वास्थ्यायं प्रति जागरुकाः सन्ति।
(v) सर्वकारेणापि क्रीडाया: महत्त्वम् ज्ञात्वा अनुदानं प्रोत्साहनं च दीयते।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपञ्चकम्) 1 × 5 = 5
(i) देश की शिक्षाव्यवस्था अच्छी है।
The education system of the country is good.
(ii) क्या तुम विदेश में पढ़ोगे?
Will you study abroad?
(iii) मैं सुबह आठ बजे विद्यालय जाता हूँ।
I go to school at eight in the morning.
(iv) आपके संस्कृत शिक्षक का नाम क्या है ?
What is the name of your Sanskrit teacher?
(v) संसार में सभी सुखी रहें।
May everyone be happy in the world.
(vi) छात्र अध्ययन करें।
Students study.
(vii) तुम सब श्लोक लिखो।
Everyone writes verses.
उत्तर :
अनुवाद: –
(i) देशस्य शिक्षाव्यवस्था शोभना अस्ति।
(ii) किं त्व विदेशे पठिष्यसि ?
(iii) अहं प्रातः अष्टा-वादने विद्यालयं गच्छामि।
(iv) भवतः संस्कृत-शिक्षकस्य कि नाम?
(v) संसारे सर्वे सुखिन: भवन्तु/संसारे सर्वे सुखपूर्वकं। सुखेन निवसन्तु।
(vi) छात्रा: अध्ययन कुर्वन्तु/कुर्युः।
(vii) यूयं/यूयं सर्वे श्लोकं लिखत।
विस्तृत उत्तरम् –
(i) देशस्य शिक्षाव्यवस्था शोभना अस्ति।
(ii) किं त्वं विदेशे पठिष्यसि ?
(iii) अहं प्रातः अष्टा-वादने विद्यालयं गच्छामि।
(iv) भवतः संस्कृत-शिक्षकस्य किं नाम ?
(v) जगति सर्वें सन्तु सुखिन:।
(vi) छात्रा: अध्ययनं कुर्वन्तु।
(vii) यूयं श्लोकं लिखत।
(‘ग’ खण्ड:)
अनुप्रयुक्तव्याकरणम्
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
(i) अस्य पिता किं तप: + तेपे।
(ii) मम नृत्यं तु प्रकृतेराराधना।
(iii) नय माम् अस्मात् + नगरात् बहुदूरम्।
(iv) अन्योsपि बुद्धिमाँल्लोके मुच्यते महतो भयात्।
(v) भूरि परिश्रम्य किज्ञत् + वित्तम् उपार्जितवान्।
उत्तर :
सन्धिः सन्धिच्छेदश्च –
(i) तपस्तेपे
(ii) प्रकृते: + आराधना
(iii) अस्मान्नगरात्
(iv) अन्य: + अपि
(v) किज्चिद्वितम/किज्चिद्वित्तम्
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाक्रितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्य: चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्)- 1 × 4 = 4
(i) न्यायाधीशः आरक्षिणं दोषभाजनम् अमन्यत।
(क) दोषस्य भाजनम्
(ख) दोषाय भाजनम्
(ग) दोष भाजनम्
(घ) दोषेण भाजनम्
उत्तर :
(क) दोषस्य भाजनम्
(ii) काकचेष्ट: विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्र: मन्यते।
(क) काकस्य चेष्टा
(ख) काकः चेष्ट: इव
(ग) काकः इव चेष्टा यस्य स:
(घ) काकः चेष्ट:
उत्तर :
(ग) काकः इव चेष्टा यस्य स:
(iii) जलद! त्वं पर्वतकुलम् आक्ष्वस्य रिक्रोऽसि।
(क) पर्वतेभ्यः कुलम्
(ख) पर्वतानां कुलम्
(ग) पर्वतेषु कुलम्
(घ) पर्वताः कुलम्
उत्तर :
(ख) पर्वतानां कुलम्
(iv) हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
(क) हयनागाश्य
(ख) हयानागा:
(ग) हयनाग:
(घ) हयनागा:
उत्तर :
(घ) हवनागा:
(v) धरातलं मलेन सहितं जातम्।
(क) सहमलम्
(ख) समलम्
(ग) यथामलम्
(घ) उपमलम्
उत्तर :
(ख) समलम्
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेथ्य: चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
(i) अन्योऽपि बुद्धिमान् लोके मुच्यते ?
(क) बुद्धि + मतुप्
(ख) बुद्धि + टाप्
(ग) बुद्धि + डीप्
(घ) बुद्धि + इक्
उत्तर :
(क) बृद्धि + मतुप्
(ii) पुत्रस्य अभ्यधिका कृपा।
(क) अभ्यधिक + उक्
(ख) अभ्यधिक + टाप्
(ग) अभ्यधिक + डीप्
(घ) अभ्यधिक + तल्
उत्तर :
(ख) अभ्यधिक + टाप्
(iii) त्वं मीनान् छलेन अधिगृद्य क्रूर + तल् भक्षयसि।
(क) क्रूरतायै
(ख) क्रूरताया:
(ग) क्रूरतया
(घ) क्रूरतानाम्
उत्तर :
(ग) क्रूरतया
(iv) तदेवाहुः महात्मान: सम + त्व इति तथ्यतः।
(क) समत्वम्
(ख) समता
(ग) समताम्
(घ) समतया
उत्तर :
(क) समत्वम्
(v) सा तपस्विनी। स्वापत्यम् एवम् निर्भर्त्सयति।
(क) तपस्वी + टक्
(ख) तपस्वी + तल्
(ग) तपंस्वी + इन्
(घ) तपस्विन् + ङीप्
उत्तर :
(घ) तपस्विन् + डीप्
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखित संवादं पुन: लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(i) भो: वासव! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा मया _____ ?
(क) रुद्ये
(ख) रुद्यते
(ग) रुद्यसे
(घ) रोदिसी
उत्तर :
(ख) रुद्यते
(ii) स: दीन इति जानन्नपि सः कृषक: _____ पीडयति।
(क) तम्
(ख) तेन
(ग) स:
(घ) ता:
उत्तर :
(क) तम्
(iii) किम् एतत् भवता न ______?
(क) दृश्ये
(ख) दृश्यसे
(ग) दृश्यते
(घ) पश्यति
उत्तर :
(ग) दृश्यते
(iv) _____ पुत्राय बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति।
(क) पिता
(ख) पित्रा
(ग) पितरम्
(घ) पितर:
उत्तर :
(क) पिता
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित-दिनचर्यां पूरयत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(i) अधोक्षजः ब्रह्ममुहूर्ते _____ 3:30 जागर्ति।
(ii) स: _____ 4:00 योगाभ्यासं करोति।
(iii) तदनन्तरम् सः स्नात्वा ____ 4: 30 सन्ध्योपासनां करोति।
(iv) पश्चात् स: ____ 5: 15 वेदाभ्यासं करोति।
(v) स: _____ 11:45 मध्याह्नभोजनं करोति।
उत्तर :
समय:
(i) सार्धत्रिवादने
(ii) चतुर्वादने
(iii) सार्धचतुर्वादने
(iv) सपादपज्चवादने
(v) पादोनद्वादशवादने
10. मज्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत (केवलं प्रश्नत्रयम) – 1 × 3 = 3
(i) _____ आस्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम्।
(ii) अरे परभृत् ! अहं ______ तव सन्ततिं न पालयामि तहिं कुत्र स्यु: पिकाः?
(iii) तत्तनय: ______ एव छात्रावासे अध्ययने संलग्न समभूत्।
(iv) त्वं कारादण्डं लस्स्यसे इति प्रोच्य _____ सहसत् आरक्षी।
मज्जूषा-उच्चैः, यदि, तत्र, यत्र
उत्तर :
(i) यत्र
(ii) यदि
(iii) तत्र
(iv) उच्चै:
11.अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्कित-अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम) – 1 × 3 = 3
(i) मार्ग गहनकानने सा एकं व्याघ्रं ददर्श ?
(क) मार्ग:
(ख) मार्गे
(ग) मार्गांत्
(घ) मार्गाय
उत्तर :
(ख) मार्गे
(ii) स: ह्य: पदातिरेव चलिष्यति।
(क) अचलत्
(ख) अचल:
(ग) चलतु
(घ) चलेत्
उत्तर :
(क) अचलत्
(iii) किं सा कुपित: एवं भणति?
(क) कुपितौ
(ख) कुपिता
(ग) कुपिताः
(घ) कुपिते
उत्तर :
(ख) कुपिता
(iv) सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमति।
(क) प्रणमतः
(ख) प्रणमथ:
(ग) प्रणमाव :
(घ) प्रणमन्ति
उत्तर :
(घ) प्रणमन्ति
(‘घ’ रवण्ड:)
पठितावबोधनम्
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
अग्रिमे दिने स आरक्षी चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बङ्क्रिचन्द्र: उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत्। ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येद्यु: तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ। तदैव कश्चिद् तत्रत्य: कर्मचारी समागत्य न्यवेद्यत् यत् इतः कोशद्वयान्तराले कश्चिज्जन: केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतां किं करणीयमिति? न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्त च तं शबं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्। आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम्। तत्रोपेत्य काष्ठपटले निहितं पटाच्छादित देहं स्कन्धेन वहन्तौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम) 1 / 2 × 2 = 1
(क) न्यायाधीशः कं दोषभाजनम् अमन्यत ?
(ख) आरक्षी चौर्याधियोगे तं जनं कुत्र नीतवान् ?
(ग) न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च किम् आनेतुम् आदिष्टवान् ?
उत्तर :
(क) आरक्षिणम्
(ख) न्यायालयम्
(ग) तम/शवम/तं शवम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) उभौ कथं न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ ?
(ख) कर्मचारी समागत्य किं न्यवेद्यत् ?
(ग) न्यायाधीशो बङ्किमचन्द्र: किं श्रुतवान् ?
उत्तर :
(क) उभौ काष्ठपटले निहितं पटाच्छादितं देह स्कन्धेन वहन्तौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ।
(ख) कर्मचारी समागत्य न्यवेद्यत् यत् इतः कोशद्वयान्तराले कश्चिज्जन केनापि हतः, तस्य मृतशरीरं च राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतां किं करणीयमिति।
(ग) न्यायाधीशः बङ्किमचन्द्र: उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्।
विस्तृत उत्तरम् –
(क) उभौ चौर्याभियोगे न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्तिौ।
(ख) कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः कोशद्वयान्तराले कश्चिज्जन केनापि हतः।
(ग) न्यायाधीशः बह्किमचन्द्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) ‘अमन्यत’ इत्यस्य क्रियापदस्य कर्तृपद किम् ?
(ख) ‘पटाच्छादितम्’ इति विशेषणपदस्य किं विशेष्यपद प्रयुक्तम्?
(ग) ‘समीपम्’ इत्यस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
(क) स:/न्यायाधीशो बह्किमचन्द्र:
(ख) देहम्
(ग) निकषा
विस्तृत उत्तरम्-
(क) स
(ख) देहं
(ग) निकषा
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रद्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
दुर्वहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम् । शुचिपर्यावरणम्॥
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम् ।
मनः शोषयत् तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्॥
दुर्दान्तैर्दशनैरमुना स्यान्नैव जनग्रसनम् । शुचिपर्यावरणम्॥
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) अत्र किं दुर्वहं जातम्?
(ख) महानगरे कालायसचक्रं कदा चलति ?
(ग) पर्यावरणं कीदृशं भवितव्यम् ?
उत्तर :
(क) जीवितम्
(ख) अनिशम्
(ग) शुचि
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) कालायसचक्रं किं कुर्वत् वक्रं भ्रमति?
(ख) केन जनग्रसनं न स्यात् ?
(ग) का अस्माकं शरणम् अस्ति ?
उत्तर :
(क) कालायसचक्रं मनः शोषयत् तनुः पेषयद् सदा वक्रम् भ्रमति।
(ख) दुर्दान्तैदर्शनेरमुना जनग्रसनं न स्यात्।
(ग) प्रकृतिरेव अस्माकं शरणम् अस्ति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) ‘सर्वदा’ इति पदस्य पर्यायपदं श्लोकात् चित्वा लिखत।
(ख) ‘सुकरम्’ इति पदस्य विलोमपदं श्लोकात् चित्वा लिखत।
(ग) ‘दुर्दान्तैः दशनै:’ इत्यनयोः पदयोः किं विशेषण पदम्?
उत्तर :
(क) सदा
(ख) दुर्वहम्
(ग) दुर्दान्तै:
विस्तृत उत्तरम्-
(क) अनिशं
(ख) दुर्वहम्
(ग) दुर्दान्तैः
14. अधोलिखितं नाद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(सिंहासनस्थःरामः ।ततः प्रविशतःविदूषकेनोपदिश्यमानमार्गों तापसौ कुशलवौ)
विदूषक: – इत-इत आर्यौ।
कुशलवौ – (रामम् उपसृत्य प्रणम्य च) अपि कुशल महाराजस्य?
राम: – युष्मद्द्शनात् कुशर्लमिव। भवतोः किं वयमत्र कुशलप्रश्नस्य भाजनम् एव, न पुनरतिथिजनसमुचितस्य कण्ठाश्लेषस्य। (परिष्वज्य) अहो हुदयग्राही स्पर्शः।
(आसनार्धमुपवेशयति)
उभौ – राजासनं खल्वेतत्, न युक्तमध्यासितुम्।
राम: – सव्यवधानं न चारित्रलोपाय। तस्मादङ्कव्यवहितमध्यास्यतां सिंहासनम्। (अन्कुपवेशयति)
उभौ – (अनिच्छा नाटयतः) राजन्! अलमतिद्वाक्षिप्येन।
राम: – अलमतिशालीनतया।
भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद् गुणमहतामपि लालनीय एव।
वजति हिमकरोsपि बालभावात् पशुपतिमस्तक-केतकच्छदत्वम्।।
राम: – एष भवतोः सौन्दर्यावलोकजनितेन कौतूहलेन पृच्छामि-क्षत्रियकुल-पितामहयोः सूर्यचन्द्रयो: को वा भवतोर्वशस्य कर्ता ?
लव: – भगवन सहस्त्रदीधिति:।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) कुशलवयो: वंशस्य कर्ता क:?
(ख) कौ अनिच्छां नाटयतः?
(ग) कुशलवयो: मागँ कः निर्दिशति ?
उत्तर :
(क) सहस्त्रदीधिति:
(ख) उभौ/कुशलवौ
(ग) विदूषक:
विस्तृत उत्तरम् –
(क) सूर्यः
(ख) उभौ
(ग) विदूषक:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) हिमकरः कस्मात् भावात् पशुपतेः मस्तके व्रजति ?
(ख) कुशलवौ रामम् उपसृत्य प्रणम्य च किं पृच्छतः ?
(ग) रामः कथं कुशलवयोः वंशपरिचयं पृच्छति ?
उत्तर :
(क) हिमकर: बालभावात् पशुपतेः मस्तके व्रजाति।
(ख) कुशलवौ रामम् उपसृत्य प्रणम्य च पृच्छत:अपि कुशलं महाराजस्य इति।
(ग) रामः कुशलवयोः कौतूहलेन वंशपरिचयं पृच्छति।
विस्तृत उत्तरम्-
(क) हिमकरः बालभावात् पशुपतेः मस्तके ब्रज़ि।
(ख) कुशलवौ रामम् उपसृत्य प्रणम्य च अपि कुशलं महाराजस्य इति पृच्छतः।
(ग) राम: कुशलवयोः सौन्दर्यावलोकजनितेन कौतूहलेन वंशपरिचयं पृच्छति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) ‘ततः प्रविवशतः विदूषकेनोपदिश्यमानमार्गी तापसौ कुशलवौ।’ अत्र कर्तृपदं किम् ?
(ख) ‘समीपं गत्वा’ इत्यस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम् ?
(ग) ‘निर्गच्छतः’ इति पदस्य विपर्यंयपदं नाटयांशात् चित्वा लिखत।
उत्तर :
(क) कुशलवौ
(ख) उपसृत्य
(ग) प्रविशत:
15. रेखाङ्कित-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
(क) अहं वन्यजन्तूनाम् उपरि आक्रमणं कर्तारं वनात् बहिष्करिष्यामि।
(ख) मां निजगले बद्ध्वा चल सत्वरम्।
(ग) चौरस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः।
(घ) गजः वन्यपशून तुदन्त शुण्डेन पोथयित्वा मारयति।
(ङ) आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
उत्तर :
(क) कस्मात्/कुतः
(ख) कुत्र/कस्मिन्
(ग) क:
(घ) केन
(ङ) केषां
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत- 1 × 4 = 4
आश्वास्य पर्वतकुलं तपनोष्णतप्त
मुद्यामदार्वविधुराणि च काननानि।
नानानदीनदशतानि पूरयित्वा
रिक्तोडसि यज्जलद ! सैव तवोत्तमा श्री:॥
अन्वयः – हे जलद! (त्वं) (i) ______ पर्वतकुलम्
उद्दामदारविधुराणि (ii) ______ च आशवास्य
नानानदीनदशतानि (iii) ______ चत् (स्वयं)
रिक्तः असि, सा (रिक्तता) एव तव (iv) _______ श्री: (अस्ति)।
मञ्जूषा-उत्तमा, काननानि, तपनोष्णतप्तम्, पूरयित्वा
उत्तर :
(i) तपनोष्णतप्तम्
(ii) काननानि
(iii) पूरयित्वा
(iv) उत्तमा।
अथवा
मऊ्जूषाया: साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुन: लिखत- 1 × 4 = 4
विचित्रे खलु संसारे नास्ति किश्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीर: भारस्य वहने खरः ॥
भावार्थ: – अस्य श्लोकस्य भावः अस्ति यत् (i) _____ विचित्रे संसारे किज्चिदपि वस्तु निरर्थकं न अस्ति। यतः यदा धावनस्य कार्यं भवति तदा (ii) _____ प्रयोग: भवति परन्तु यदा (iii) _____ कार्य भवति तदा खरस्य एव (iv) _____ भवति।
मऊ्जूषा-अश्वस्य, भारवहनस्य, आवश्यकता, अस्मिन्।
उत्तर :
(i) अस्मिन्
(ii) अश्वस्य
(iii) भारवहनस्य
(iv) आवश्यकता
17. अधोलिखित-कथांशं समुचित-क्रमेण लिखत- 1/2 × 8 = 4
(क) स तामेव असान्त्वयत् ‘गच्छ वत्से! सर्वं भद्रं जायेत’।
(ख) ‘बहूनि अपत्यानि मे सन्ति’ इति सत्यम्।
(ग) सर्वेषु सन्तानेषु जननी तुल्यवत्सला एव।
(घ) अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवै: च सह प्रवर्ष: समजायत।
(ङ) सुरभिवचनं श्रुत्वा इन्द्रस्य हदयम् अद्रवत्।
(च) यतोहि अयम् अन्येथ्यः दुर्बलः।
(छ) तथापि दुर्बले सुते मातुः अधिका कृपा भवति।
(ज) तथापि मम अस्मिन् पुत्रे विशिष्ट: स्नेहः।
उत्तर :
(क) कथाक्रमानुसार लेखनम्
(ख) ‘बहुनि अपत्यानि मे सन्ति’ इति सत्यम्।
(ज) तथापि मम अस्मिन् पुत्रे विशिष्ट: स्नेहः।
(च) यतोहि अयम् अन्येभ्यः दुर्बलः।
(ग) सर्वेषु सन्तानेषु जननी तुल्यवत्सला एव।
(छ) तथापि दुर्बले सुते मातुः अधिका कृपा भवति।
(ङ) सुरभिवचनं श्रुत्वा इन्द्रस्य हृदयम अद्रवत्।
(क) स तामेव असान्त्वयत् ‘गच्छ वत्से! सवं भद्रं जायेत’।
(घ) अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवै: च सह प्रवर्ष: समजायत।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम्)- 1 × 3 = 3
(i) पाषाणी सभ्यता निसर्गें न स्यात्।
(क) संसर्गे
(ख) प्रकृतौ
(ग) प्रसद्भे
(घ) पृथिव्याम्
उत्तर :
(ख) प्रकृतौ
(ii) सा पुत्रौ चपेटया प्रहुत्य जगाद।
(क) प्रोत्साह्य
(ख) विचारं कृत्वा
(ग) प्रशसां कृत्वा
(घ) ताडयित्वा
उत्तर :
(घ) ताडयित्वा
(iii) दुर्बले सुते मातुः कृपा भवति।
(क) वीरे पुत्रे
(ख) निर्बले पुत्रे
(ग) धीरे सुते
(घ) प्रदत्तं सर्वम्
उत्तर :
(ख) निर्बले पुत्रे
(iv) अर्थकार्श्येन पीडितः पदातिरेव प्राचलत्।
(क) धनाभावेन
(ख) अर्थांधिक्येन
(ग) अर्थप्राप्तये
(घ) सर्वम्
उत्तर :
(क) धनाभावेन