Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 10 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 10 with Solutions
अवधि: 3 होरा:
पूणाह्का: : 80
सामान्य निर्देश:
- अस्मिन् प्रश्न पत्रे चत्वार: खण्डाः सन्ति।
- प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- प्रश्न-संख्या प्रश्नपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीया।
- सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
- प्रश्नानां निर्देशा: ध्यानेन अवश्यं पठनीया:।
प्रश्न-पत्र स्वरूपम् :
- खण्ड: (क) – अपठित-अवबोधनम्- 10 अंछ्का:
- खण्ड: (ख) – रचनात्मककार्यम्-15 अंद्क्र:
- खण्ड: (ग) – अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्- 25 अंक्छः
- खण्ड: (घ) – पठित-अवबोधनम्- 30 अंड्रा:
खण्ड: – क
(अपठित-अवबोधनम्)
1. अधोलिखितं अनुच्छेदं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित अनुच्छेद को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
शिक्षा मानव-विकासस्य परमं साधनम्। शिक्षा ज्ञानोद्रयेन नैतिकं चारित्रिकं च विकासं संपादयति। शिक्षा सांस्कृतिकी दृष्टिम् उद्बोधयति। वर्तमान-शिक्षा-पद्धतौ बालकस्य सर्वाड्नीण-विकासस्य परिकल्पना अस्ति। अधुना बाला: आधुनिक विषयन् अपि अध्येतुं संप्रेरिताः दृश्यन्ते। यथा हि विज्ञानम्, गणितम्, भूगोलम्, इतिहासम्, अर्थशास्त्रम, राजनीतिशास्त्रम्, संगीतम्, संगणकयन्त्रम् (computer) आदयः। वर्तमान-शिक्षा-पद्धतौ शिक्षिता: युवकाः युवत्यश्च कठिन श्रमं कृत्वा स्व-स्व क्षेत्रे महत्त्वंपूर्णम् साफल्यं प्राप्तवन्तः। अतएव शिक्षा श्रमस्य महत्त्वमपि शिक्षयति। शिक्षिताः युवकाः मानवीयगुणान् प्रति आकर्षिताः भवन्ति। अस्माकं देशे शिक्षा प्राप्त्यै कोऽपि बाल: कापि बाला वा अर्थाभावं न अनुभवेत् इति शासनं प्रयतेत। यतः शिक्षा न केवलं मानकल्याणाय अपेक्षिता अपितु सा राष्ट्रगौरवाय अपि महत्त्वपूर्ण।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) 1 / 2 × 4 = 2
एक शब्द में उत्तर दीजिए (केवल चार प्रश्न)
(i) शिक्षा कस्य महत्त्वं शिक्षयति ?
उत्तर :
श्रमस्य
(ii) मानव विकासस्य परम साधन किम् ?
उत्तर :
शिक्षा
(iii) शिक्षा कीदृशी दृष्टिम् उद्बोधति ?
उत्तर :
सांस्कृतिकी
(iv) शिक्षिताः युवकाः कान् गुणान् प्रति आकर्षिता: भवन्ति ?
उत्तर :
मानवीय गुणान्
(v) बालकस्य सर्वाड्नीणविकासस्य कुत्र परिकल्पना अस्ति ?
उत्तर :
वर्तमान-शिक्षा-पद्धतौ
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। (केवल दो प्रश्न)
(i) शिक्षा कीदृशं विकासं संपादयति ?
उत्तर :
शिक्षा ज्ञानोदयेन नैतिकं चारित्रिकं च विकासं सम्पादयति।
(ii) शासनं किं प्रयतेत ?
उत्तर :
अस्माकं देशे शिक्षा प्राप्त्यै कोऽपि बालः कापि बाला वा अर्थाभावं न अनुभवेत् इति शासनं प्रयतेत।
(iii) वर्तमान-शिक्षा-पद्धतौ बालकः कान् विषयान् अपि शिक्षेत ?
उत्तर :
वर्तमान-शिक्षा-पद्धतौ आधुनिक विषयान् अपि अध्येतुं संप्रेरिताः दृश्यन्ते। यथा हि विज्ञानम्, गणितम्, भूगोलम्, इतिहासम्, अर्थशास्त्रम, राजनीतिशास्त्रम्, संगीतम्, संगणकयन्त्रम् आदयः।
(स) यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) 1 × 4 = 4
निर्देशानुसार उत्तर दीजिए (केवल चार प्रश्न)
(i) ‘अस्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) शिक्षा
(ख) परिकल्पना
(ग) बालक:
उत्तर :
(ख) परिकल्पना
(ii) ‘शिक्षिता:’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् प्रयुक्तम् ?
(क) बालका:
(ख) युवका:
(ग) प्रेरका:
उत्तर :
(ख) युवका:
(iii) ‘सा राष्ट्रगौरवाय अपि महत्त्वपूर्णा’ इति वाक्ये ‘सा’ इति सर्वनामपदं कस्यै प्रयुक्तम् ?
(क) बालायै
(ख) शिक्षायै
(ग) युवत्यै
उत्तर :
(ख) शिक्षायै
(iv) ‘उघम:’ इत्यर्थे किं पर्यायपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) विकासम्
(ख) श्रम:
(ग) चारित्रिकम्
उत्तर :
(ख) श्रम:
(v) ‘सरलतम’ इत्यस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) दृष्टिम
(ख) विकासम्
(ग) कठिनम्
उत्तर :
(ग) कठिनम्
(द) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्त शीर्षक संस्कृतेन लिखत। 2
इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।
उत्तर :
समुचितं शीर्षकम्-
वर्तमान शिक्षा पद्धति/शिक्षाया: महत्त्वम्
खण्ड: – ख
(रचनात्मक-कार्यम्)
2. मित्र प्रति अधोलिखितं पत्रं मञ्जूषाप्रदत्तशब्दैः पूरयित्वा पुनः लिखत। 1 / 2 × 10 = 5
मित्र को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूर्ण कर पुनः लिखिए।
कावेरीछात्रावासात्
दिनाङ्क:
प्रिय मित्र माधव,
(i) ….. ।……. ।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। अहं (ii) …….. सज्जायां व्यस्त: आसम्। अतः विलम्बेन तव पत्रस्य उत्तरं ददामि। अस्मिन् वर्षे मयापि गणतन्त्रदिवसस्य शोभायात्रायां भागः (iii) ……..। अस्माकं विद्यालयस्य छात्रा: राजपथे
(iv) ……. प्रदर्शन अकुर्वन्। अहं गरबाननृत्यस्य (v) …… आसम्। छात्राणां राष्ट्रगानस्य ओजस्वी ध्वनि: (vi) ……. गुज्जितम् अकरोत्। स्वराष्ट्रस्य सैन्यबलानां पराक्रमप्रदर्शनानि, विचित्रवर्णानि परिदृश्यानि, (vii) …… च दृष्ट्वा अहं गौरवान्वित: अस्मि। (viii) …… बाल्यावस्थाया: स्वप्न : तत्र पूर्णः जातः। (ix) …………. बन्दनीयौ।
भवत:
(x)…….. महेश:
मङ्जूषा-गृहीत:, पितरौ, नमस्ते, मम्, मित्रम्, राजपथम्, लोकनृत्यस्य, लोकनृत्यानि, गणतन्त्रदिवसमारोहस्य, प्रमुखसञ्चालकः।
उत्तर :
(i) नमस्ते
(ii) लोकनृत्यस्य
(iii) गृहीत:
(iv) गणतन्त्रदिवससमारोहस्य
(v) प्रमुखसञ्चालक:
(vi) राजपथम्
(vii) लोकनृत्यानि
(viii) मम
(ix) पितरौ
(x) मित्रम्
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दुष्ट्वा मऊ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत। 2 × 5 = 10
नीचे दिये गये चित्र को देखकर मज्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।
मज्जूषा-वृक्षाः, क्रीडावनम्, अधः, बालकाः, दोला, सन्ति, माता, पुत्रः, उपरि, जनाः, क्रीडन्ति, बालिकाः, छत्रम्, आरूढा:, नीचै:, आयान्ति।
अथवा
मऊ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत। 2 × 5 = 10
मज्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।
“स्वच्छताया: महत्त्वम्”
मञ्जूषा-स्वच्छम्, स्वच्छताया:, शरीरम्, उद्देश्यम्, उपयोगिता, स्थानम्, स्वास्थ्यरक्षायै, वस्त्रादिकम्, जलम्, खाद्यवस्तूनि, मनसि प्रसन्नता, समाजे सम्मानम्, सर्वदा, कर्त्तव्यम्।
उत्तर :
चित्रवर्णनम् –
(i) इदं चित्रं बालक्रीडांगणस्य अस्ति।
(ii) दोलायाम् बालकाः बालिकाः आनन्दम् अनुभवन्ति।
(iii) अत्र बहवः वृक्षाः तिष्ठन्ति।
(iv) क्रीडांगणे सर्वे प्रसन्नाः सन्ति।
(v) अत्र अनेके जनाः अपि दृश्यन्ते।
अथवा
अनुच्छेदलेखनम् –
(i) स्वच्छम् वातावरणं सर्वेषां कृते स्वास्थ्यकरं भवति।
(ii) स्वच्छतायाः सन्दर्भे स्थाने-स्थाने आयोजनं क्रियन्ते।
(iii) अवकरं यत्र-कुत्राणि न क्षेपणीयम्।
(iv) स्वच्छवातावरणं दृष्ट्वा सर्वेषां मनसि प्रसन्नता जायते।
(v) समाजे स्वच्छता-कर्तृणां सर्वदा सम्मानम् कर्तवयम्
खण्ड: – ग
(अनुप्रयुक्तव्याकरणम्)
4. अधोलिखितवाक्येषु रेखाछ्कितपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कृत्वा लिखत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम) 1 × 4 = 4
निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों में सन्धि अथवा सन्धि-विच्छेद करके लिखिए। (केवल चार प्रश्न)
(i) इद विशालं भो + अनम् अस्ति।
(ii) जगत् + नाथः सर्वान् रक्षति।
(iii) हरिम् + वन्दे।
(iv) प्रत्येकम् अयनस्य अवधि: षण्मासाः।
(v) एकदा पाण्डवाग्रज: युधिष्ठिर: वने जगाम।
उत्तर :
(i) भवनम्
(ii) जगन्नाथ:
(iii) हरिं वन्दे
(iv) प्रति एकम्
(v) पाण्डव + अग्रज:
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाइ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पे भ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्टयम) 1 × 4 = 4
निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिये गये विकल्पों में से चुनकर लिखिए। (केवल चार प्रश्न)
(i) पाणी च पादौ च प्रक्षाल्य भोजनं कुरु।
(क) पाणिपादौ
(ख) पाणिपादम्
(ग) पाणीपादम्।
उत्तर :
(ख) पाणिपादम्
(ii) उपगङ्नम् अय घोष: शोभते।
(क) गट्भाया; दूरम्
(ख) गन्न्नायाम् एव
(ग) गड्नाया: समीपम्
उत्तर :
(ग) गड्गायाः समीपम्
(iii) सारथि: अवदत् अयम् पीतम् अम्बरम यस्य स: तिष्ठति।
(क) पीताम्बर:
(ख) पीताम्बरम्
(ग) पीताम्बरा।
उत्तर :
(क) पीताम्बर:
(iv) वयं निर्विघ्नं जीवामः।
(क) विश्नेन अभाव:
(ख) विध्नानाम् अभाव:
(ग) विध्नात् अभावः।
उत्तर :
(ख) विघ्नानाम् अभाव:
(v) अनृतं न ब्रूयात्।
(क) ऋतं विना
(ख) ऋतेन सह
(ग) न ऋतम्।
उत्तर :
(ग) न ऋतम्
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति प्रत्ययों को जोड़कर या अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए। (केवल चार प्रश्न)
(i) शीताधिक्येन कम्प् + शानच् नर्तकी सभागारं गच्छति।
(क) कम्पमान:
(ख) कम्पमाना
(ग) कम्पायमाना।
उत्तर :
(ख) कम्पमाना
(ii) जनानाम् लौकिकः व्यवहारः अपि अद्भुतः भवति।
(क) लौक + ठक्
(ख) लोक + उक्
(ग) लोक + मतुप्।
उत्तर :
(ख) लोक + ठक्
(iii) बालिकाभि: राष्ट्रगीतं गै + तत्व्यत्।
(क) गीतव्यम्
(ख) गातव्यम्
(ग) गातव्यः।
उत्तर :
(ख) गातव्यम्
(iv) स्वर्णस्य महत् + त्व सर्वे स्वीकुर्वन्ति।
(क) महताम्
(ख) महत्त्वम्
(ग) महत्व।
उत्तर :
(ख) महत्त्वम्
(v) दीपिका क्रिकेट-क्रीडायाम् कुशल + टाप् अस्ति।
(क) कुशला
(ख) कुशली
(ग) कुर्लिनी।
उत्तर :
(क) कुशला।
7. मञ्जूषायां प्रदत्तै: पदै: वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा अधोलिखितं संवादं पुन: लिखत। 1 × 3 = 3
मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से वाच्य परिवर्तन करते हुए निम्नलिखित संवाद को पुन: लिखिए।
अरुण: – रमे! किं त्वं प्रातः मञ्जवादने उत्तिष्ठसि ?
रमा – आम् ! मया प्रातः पञ्चवादने (i) …………. ।
अरुण: – किं त्वम् वाटिका सिक्चसि ?
रमा – आम् ! (ii) ………… वाटिका सिच्यते।
अरुण: – किं सुधा विद्यालय गच्छति ?
रमा – आम् ! सुधया (iii) …… गम्यते।
मऊ्जूषा – विद्यालयम्, उत्थीयते, मया।
अथवा
अधोलिखितानां वाक्यानां वाच्यपरिवर्तनं कुरुत। 1 × 3 = 3
निम्नलिखित वाक्यों में वाच्य-परिवर्तन कीजिए।
(i) लता पाठ पठति।
(ii) शिक्षकेन लेख: लिख्यते।
(iii) सेवक: सेवाम् करोति।
उत्तर :
(i) उत्थीयते
(ii) मया
(iii) विद्यालयम्
अथवा
वाक्यानां वाच्यपरिवर्तनं
(i) लतया पाठं पठ्यते।
(ii) शिक्षक: लेखं लिखति।
(iii) सेवकेन सेवा क्रियते।
8. अधोलिखितदिनचर्यायां रिक्तस्थानानानि कालबोधकशब्दै: पूरयत। (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 / 2 × 4 = 4
निम्नलिखित दिनचर्या में रिक्त स्थानों की पूर्ति कालबोधक शब्दों से कीजिए। (केवल चार प्रश्न)
(i) अहं प्रातःकाले 5: 00 वादने सुप्त्वा उत्तिष्ट्यमि।
(ii) 5: 30 वादने नित्यक्रियां सम्पादयामि।
(iii) 5: 45 वादनं यावत् योगाभ्यासं करोमि।
(iv) 6: 15 वादने अल्पाहारं स्वीकरोमि।
(v) अंविद्यालयं 7:00 वादने गच्छामि।
उत्तर :
(i) पञ्च
(ii) सार्ध – पञ्च
(iii) पादोन षड्
(iv) सपाद षड्
(v) सप्त
9. अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानति मञ्जूषाप्रदत्तै: उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। (केवलं प्रश्नषट्कम्) 1 × 4 = 4
निम्नलिखित वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति मज्जूषा में दिए गए अव्यय पदों के द्वारा कीजिए। (केवल चार प्रश्न)
(i) ईश्वर: व्यापक: अस्ति।
(ii) बालका: पादकन्दुकेन क्रीडन्ति।
(iii) उद्याने पुष्पाणि सन्ति, तत्र भ्रमरा: गुज्जन्ति।
(iv) मन्दिरस्य स्वर्णकलशः स्थापितोऽस्ति।
(v) त्वम् इदानीम् आगच्छसि ?
मज्जूषा-उपरि, अत्र, कुतः, सर्वत्र, यत्र
उत्तर :
(i) सर्वत्र
(ii) अत्र
(iii) यत्र
(iv) उपरि
(v) कुत:
10. अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्कित पदम अशुद्धम् अस्ति। अशुद्धं पदं संशोध्य पुनः लिखत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) 1 × 4 = 4
निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध है। अशुद्ध पद को संशोधित कर पुनः लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) बालकौ पाठं पठति।
(ii) त्वम् ग्रामं गच्छति।
(iii) वृक्षात् फला: पतन्ति।
(iv) कवि: ह्य: कवितां पठिष्यति।
(iv) बालिका कन्दुक: क्रीडिष्यति।
उत्तर :
(i) बालक:
(ii) गच्छसि
(iii) फलानि
(iv) अपठत्
(v) कन्दुकेन
खण्ड: – घ
(पठितअवबोधनम्)
11.अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 6
निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।
परशुरामकुण्डं तु लोहितनद्या: किज्चिद् दूरे अस्ति। पूर्वम् इदं ब्रह्मकुण्डम् आसीत्। इदं लोहितनद्याः उद्गमस्थलम् इति मन्यते। अत्र अनेकानि दर्शनीयानि स्थलानि अपि सन्ति। अस्माकं पर्यटनविभागेन प्रकाशितां केषाज्चित् प्रसिद्धस्थलानां सूर्चीं पठित्वा ज्ञायताम् इमानि पर्यंटनस्थलानि। एतेषां दर्शनाय सम्पूर्णा व्यवस्था वर्तते। कार्यक्रमस्तु सुनिश्चितः। जलपानाद् अनन्तरं गमिष्यामः।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
एक शब्द में उत्तर दीजिए। (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘ब्रह्मकुण्डम्’ कस्याः उद्गमस्थल मन्यते ?
(ii) कस्तावत् सुनिश्चितः वर्तते ?
(iii) परशुरामकुण्डं पूर्व किम् आसीत् ?
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नमेकम) 2 × 1 = 2
पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए। (केवल एक प्रश्न)
(i) केषां दर्शनाय सम्पूर्णा व्यवस्था वर्तते ?
(ii) प्रसिद्धस्थलानां सूची केन विभागेन प्रकाशिता ?
(स) प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) 1 / 2 × 4 = 2
दिए गए विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखिए। (केवल दो प्रश्न)
(i) “व्यवस्था” इति कर्तुपदस्य किं क्रियापद गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) आसीत्
(ख) वर्तते
(ग) मन्यते
(ii) “एतेषाम्” इति सर्वनामपदं के भ्य: प्रयुक्तम् ?
(क) पर्यटनस्थलेथ्य:
(ख) उद्गमस्थलेथ्य:
(ग) कुण्डेभ्य:
(iii) “अनेकानि” इति पदं कस्य पदस्य विशेषण तम्?
(क) ब्रह्मकुण्डम्
(ख) स्थलानि
(ग) एतेषाम्
(iv) ‘पश्चात्’ इत्यर्थे किं समानार्थकं पदं प्रयुक्तम् ?
(क) सुनिश्चितः
(ख) व्यवस्था
(ग) अनन्तरम्
(v) ‘समीपे’ इति पदस्य विलोमपदं किं प्रयुक्तम् ?
(क) दूरे
(ख) अत्र
(ग) पूर्वे
उत्तर :
Not examinable for 2024 exam.
12. अधोलिखितं पद्य पठित्वा प्रदत्तश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 6
निम्नलिखित पद्य को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।
पापिनाज्च सदा दुःखं, सुखं वै मुण्यकर्मणाम्।
एवं स्थिरतरं ज्ञात्वा साधुवृत्ति समाचरेत्॥
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
एक शब्द में उत्तर लिखिए। (केवल दो प्रश्न)
(i) पापिनाब्च सदा किं भवति?
(ii) केषां सुखं भवति ?
(iii) जीवने का समाचरेत् ?
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नमेकम्) 2 × 1 = 2
पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘पापिनां सदा दुःखं भवति’ इति ज्ञात्वा मानवः कीदृशम् आचरणं कुर्यात् ?
(ii) जनै: स्थिरतरं किं ज्ञातव्यम् ?
(स) प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 / 2 × 4 = 2
दिए गए विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखिए। (केवल चार प्रश्न)
(i) ‘सुखम’ इत्यस्य विलोमपदं किं प्रयुक्तम् ?
(क) पुण्यम्
(ख) दुःखम्
(ग) धनम्
(ii) ‘कर्मणाम्’ इत्यस्य विशेषणं किम् ?
(क) वै
(ख) एवं
(ग) ‘पुण्य’ इति
(iii) ‘समाचरते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपद किम् ?
(क) मानव:
(ख) शिशु:
(ग) वृद्ध:
(iv) ‘सर्वदा’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम् ?
(क) वै
(ख) एवम्
(ग) सदा
(v) ‘पुण्यकर्मणाम्’ इत्यस्य विलोमपदं किम् ?
(क) स्थिरतरम्
(ख) पापिनाम्
(ग) दु:खम्
उत्तर :
Not examinable for 2024 exam.
13. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 6
निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।
काक: – रे परभृत। यदि तव सन्ततिं न पालयामि तहि कुत्र स्यु: पिका: ? अतः अहमेव करुणापर: पक्षिसम्राट् काकः।
राजहंस:- शान्तं पापम्। अहमेव नीरक्षीरविवेकी पक्षिणा राजा।
बक: – धिक् युष्मान्। अहमेव सर्वशिरोमणि। (ततः प्रविशति प्रकृतिमाता)
प्रकृति: – (सस्नेहम्) अलम् अलं मिथः कलहेन। अहं प्रकृति: एव युष्माकं जननी। यूयं सर्वे एव मम प्रियाः। सर्वेषामेव महत्त्व्व विद्यते यथासमयम्। सर्वैः एव मे शोभा। न तावत् कलहेन समय वृथा यापयेत। मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
एक शब्द में उत्तर दीजिए। (केवल दो प्रश्न)
(i) पिकस्य संततिं क: पालयति ?
(ii) क: आत्मानं ‘नीरक्षीरविवेकी’ इति कथयति ?
(iii) आत्मानं ‘करुणापर: पक्षिसम्राद्’ इति क: कथयति ?
उत्तर :
(i) काक:
(ii) राजहंस:
(iii) काक:
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नमेकम्) 2 × 1 = 2
पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। (केवल एक प्रश्न)
(i) सर्वे: एव कस्या: शोभा वर्तते ?
उत्तर :
सर्वे: एव प्रकृत्या: शोभा वर्तते।
(ii) समयं वृथा कथं न यापयेत् ?
उत्तर :
न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयेत।
(स) प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) 1 / 2 × 4=2 दिए गए विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखिए। (केवल चार प्रश्न)
(i) ‘करुणापर:’ इति कस्य विशेषणम् ?
(क) बकस्य
(ख) काकस्य
(ग) राजहंसस्य
उत्तर :
(ख) काकस्य
(ii) ‘अहमेव सर्वशिरोमणिः।’ अत्र ‘अहम्’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(क) राजहंसाय
(ख) बकाय
(ग) काकाय
उत्तर :
(ख) बकाय
(iii) ‘परस्परम्’ इति पदस्य समानार्थकं किं पद् नाटयांशे प्रयुक्तम् ?
(क) सर्वे
(ख) युष्माकम्
(ग) मिथ:
उत्तर :
(ग) मिथ:
(iv) ‘सवैं: एव मे शोभा’ अत्र ‘में’ सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(क) बकाय
(ख) राजहंसाय
(ग) प्रकृत्यै:
उत्तर :
(ग) प्रकृत्यै
(v) ‘पालयामि क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) काक:
(ख) राजहंस:
(ग) अहम्
उत्तर :
(ग) अहम्
14. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए। (केवल चार प्रश्न)-
(क) कोकिल; मधुमासे आम्रवृक्षे स्थित्वा गायति।
(ख) प्रकृति सवार्न् जीवान् स्नेहेन परिपालयति।
(ग) भगवद्गीता महाभारतस्य अंशः अस्ति।
(घ) चन्चलं मनः अथ्यासेन वशं भर्वति।
(ङ) त्यागसमं सुखम् नास्ति।
उत्तर :
(क) कोकिल:
(ख) कान्
(ग) कस्य
(घ) केन
(ङ) किम्
15. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकयो: अन्वयं पूरयत- 1 / 2 × 8 = 4
मज्जूषा में से समुचित पद चुनकर निम्नलिखित दोनों श्लोकों के अन्वय को पूर्ण कीजिए।
(क) अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेद् यदि।
तदेवाहु: महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः ॥
अन्वय: –
यथा चित्ते (i)…… तथा यदि वाचि
(ii) ……।
(iii) ……
तथ्यत: तदेव (iv) ……. इति आहुः।
उत्तर :
(i) अवक्रता
(ii) भवेत्
(iii) महात्मन:
(iv) समत्वम्
(ख) परमापद्गतेनापि नैव तात त्वया रणे।
इदमस्त्रं प्रयोक्तव्यं मानुषेषु विशेषतः॥
अन्वय: –
तात! परम-आपद्गतेन अपि (i) ……. रणे इदम् (ii) …….. विशेषतः (iii) ….. न एव (iv) …… ।
मञ्जूषा-समत्वम्, महात्मान :, भवेत्, अवक्रता, प्रयोक्तव्यम, अस्त्रम, मानुषेयु, त्वया।
उत्तर :
(i) त्वया
(ii) अस्त्रम्
(iii) मानुषेषु
(iv) प्रयोक्तव्यम्
16. अधोलिखितानां कथनानां समुचितं भावं विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम) 1 × 4 = 4
निम्नलिखित कथनों का समुचित भाव विकल्पों में से चुनकर लिखिए। (केवल चार प्रश्न)
(i) परमहम् अखण्ड: ‘शाश्वतः’ विभु: च।
(क) शिशुवत्
(ख) नित्य:
(ग) सारस्वतः
उत्तर :
(ख) नित्य:
(ii) ‘परुषां’ वाचं न अभ्युदीरयेत्।
(क) मधुराम्
(ख) गर्वयुक्ताम्
(ग) कठोराम्
उत्तर :
(ग) कठोराम्
(iii) स: सत्येन पाणिना चक्रम् गृहीतवान्।
(क) हस्तेन
(ख) पादेन
(ग) द्ण्डेन
उत्तर :
(क) हस्तेन
(iv) सम्यक अभिज्ञातम्।
(क) समारूपेण
(ख) वस्तुतः
(ग) सुष्ठुरूपेण
उत्तर :
(ग) सुष्ठुरूपेण
(v) सर्वस्तुरतु दुर्गोणि।
(क) विध्नानि
(ख) भवनानि
(ग) मन्दिराणि
उत्तर :
(क) विध्नानि