Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 2 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 2 with Solutions
समय : 3 होरा:
पूर्णाङ्कग: : 80
सामान्यनिर्देशा: –
- सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
खण्ड: – क
(अपठितावबोधनम्)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 10
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
पुरा अस्माकं देशे बहवः प्रसिद्धा: राजान: अभवन्। तेषु दुष्यन्तः नाम एकः नृप: आसीत्। तस्य भार्या शकुन्तला आश्रमे पुत्रम् अजनयत्। तस्य नाम भरतः आसीत्। भरतः शैशवावस्थायाम् अपि आश्रमे सिंहशावकै: सह क्रीडति स्म। एकदा सः एकस्य सिंहशावकस्य मुखम् उद्घाटयत् अवद्त् च- ‘जृम्भस्व सिंहा दन्तान् ते गणयिष्यामि।’ सिंहशावक: अपि जानाति स्म यत् भरतः अपि मया सदृशः शिशुः अस्ति, मया सह च क्रीडति अतः स: भरताय नाक्रुध्यत् न च आक्राम्यत्। तत्र तापसीभ्यां निषिद्ध: अपि भरतः कथयति स्म – नाहं सिंहात् बिभेमि। इत्थम् आसीत् सः निर्भयः वीरः भरतः। भरतस्य अभिधानेन एव अस्माक देशस्य आर्यावर्तस्य नाम ‘भारतम्’ अभवत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) निर्भय: वीर: च क: आसीत् ?
उत्तर :
भरत:
(ii) भरतः कैः सह क्रीडति स्म ?
उत्तर :
सिंहशावकै:
(iii) भरतस्य मातुः नाम किम् आसीत् ?
उत्तर :
शकुन्तला
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 2 = 4
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) भरतः सिंहंशावकं किम् अवदत् ?
उत्तर :
भरतः सिंहशावकम् अवदत् – ‘जृम्भस्व सिंह! दन्तान् ते गणयिष्यामि इति।
(ii) सिंहशावक: भरताय किमर्थ नाक्रुध्यत् न च आक्राम्यत् ?
उत्तर :
सिंहशावकः अपि जानाति स्म यत् भरतः अपि मया सदृशः शिशुः अस्ति, मया सह च क्रीडति अतः सः भरताय नाक्रुध्यत् न च आक्राम्यत्।
(iii) भरतः तापस्यौ किं कथयति स्म ?
उत्तर :
भरतः तापस्यौ कथयति स्म – नाहं सिंहात् बिभेमि इति।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। 1
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर :
शीर्षकम्-वीर: भरतः, भरतेन भारतम्, भरतस्य निर्भयता/वीरता।
छत्रस्य उत्तरं दृष्ट्वा छात्रहिताय समुचितः करणीयः।
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘इत्थम् आसीत् स: निर्भयः वीर: भरत:’ अत्र किं क्रियापदम् ?
(क) इत्थम्
(ख) आसीत्
(ग) निर्भय:
(घ) वीर:
उत्तर :
(ख) आसीत्
(ii) ‘सदृश:’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् ?
(क) नृप:
(ख) वीर:
(ग) निर्भय:
(घ) शिशु:
उत्तर :
(घ) शिशु:
(iii) ‘नृपा:’ इति पदस्य किं पर्यायपद गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) सिंहशावक:
(ख) दन्तान्
(ग) राजानः
(घ) प्रसिद्धा:
उत्तर :
(ग) राजान:
(iv) ‘गणयिष्यामि’ इति क्रियापदस्य कर्तुपदं किं भवेत् ?
(क) अहम्
(ख) ते
(ग) स:
(घ) दन्तान्
उत्तर :
(क) अहम्
खण्ड: – ख
(खचनात्मकं-कार्यम्)
2. भवान् जयपुरवासी राजेन्द्रः अस्ति। स्वमित्रं मुकेशं स्वभगिन्या: विवाहे निमन्त्रवितुं लिखितं पत्रं मज्जूषाया: पदै: पूरयित्वा पुन: लिखत- 1 / 2 × 10 = 5
जयपुरत:
दिनाङ्क: ______
प्रियमित्र मुकेश !
सस्नेहं (i) ______ ।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। भवान् इदं (ii) ______ अत्यधिक: प्रसन्नः भविष्यति यत् मम (iii) ______ दिव्याया: विवाह: विजयनगरनिवासि-श्रीवेदप्रकाशस्य पुत्रेण (iv) _____ सह दिसम्बर-मासस्य एकादर्शतिथौ निश्चितः जातः। (v) ______ सायं सप्तवादने आगमिष्यति। अस्मिन् मङ्भलावसरे भवान् सपरिवारः सादरं निमन्त्रितः। भवता स्वपरिवारेण सह विवाहत: (vi) पूर्वमेव अत्र आगत्य व्यवस्थायां (vii) ______ अपि करणीयम्। भवतः उपस्थिति: (vii) ______ उत्साहं विश्वासं च वर्धिष्यते। इतोऽपि भवतः जयपुरदर्शनस्य इच्छासिद्धि: अपि (ix) _____ गृहे पितृथ्यां मम प्रणामाः ।
भवत: (x) ______
राजेन्द्र:
मज्जूषा-भविष्यति, मम, नम:, वरयात्रा, राकेशेन, सहाय्यम्, भगिन्याः, अभिन्नहुदयः, त्रिदिनानि, ज्ञात्वा
उत्तर :
जयपुरत:
दिनाङ्क:07/07/2022
सस्नेहं (i) _____।
प्रियमित्र मुकेश !
अत्र कुशलं तत्रास्तु। भवान् इदं (ii) ज्ञात्वा अत्यधिक: प्रसन्न; भविष्यति यत् मम (iii) भगिन्याः दिव्याया: विवाह: विजयनगरनिवासि-श्रीवेदप्रकाशस्य पुत्रेण (iv) राकेशेन सह दिसम्बर-मासस्य एकादशतिथौ निश्चित: जातः। (v) वरयात्रा सायं सप्तवादने आगमिष्यति। अस्मिन् मङ्भ्लावसरे भवान् सपरिवारः सादरं निमन्त्रितः। भवता स्वपरिवारेण सह विवाहतः (vi) त्रिदिनानि पूर्वमेव अत्र आगत्य व्यवस्थायां (vii) सहाख्याम् अपि करणीयम्। भवतः उपस्थिति : (viii) मम उत्साहं विश्वासं च वर्धिष्यति। इतोऽपि भवतः जयपुरदर्शनस्य इच्छासिद्धि: अपि (ix) भविष्यति । गृहे पितृभ्यां मम प्रणामा:।
भवतः (x) अभिन्नहुदय:
राजेन्द्र:
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मऊ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- 1 × 5 = 5
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मज्ञूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
मञ्जूषा-क्रीडन्ति, उद्यानस्य, भ्रमन्ति, पुष्पाणि, वृक्षाः, बाला : चित्रकार्यम्, हरीतिमा, दोलयतः।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभि: संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत-
(मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“वायुप्रदूषणम्”
मज्जूषा-स्वास्थ्यम्, पर्यावरणस्य, रक्षका:, उद्योगानाम्, प्राणवायुम्, वृक्षारोपणम्, उपाया:, निर्माणकार्यम्, सहायकाः, वाहनानां धूम्र:, श्वासरोगा:।
उत्तर :
चित्रवर्णनम्-
अत्र छात्रेभ्य: संक्षिप्तवाक्यरचना अपेक्षिता वर्तते। केवलं वाक्यशुद्धि: द्रष्टव्या। अस्य प्रश्नस्य प्रमुखम् उद्देश्यं वाक्यरचना अस्ति। वाक्यं दीर्घम् अस्ति अथवा लघु इति महत्त्वपूर्ण नास्ति। प्रतिवाक्यम् अर्ध: अङ्क्रः भावस्य कृते अर्धः अङ्कः च व्याकरणदृष्ट्या शुद्धतानिमित्तं निर्धारितः अस्ति मज्जूषायां प्रदत्ताः शब्दाः सहायतार्थ सन्ति। छात्रः तेषां वाक्येषु प्रयोगं कुयदिव इति अनिवार्य नास्ति। छात्र: स्वमेधया अपि वाक्यानि निर्मातुं शक्नोति। मऊ्जूषायां प्रदत्तानां शब्दानां विभक्तिं परिवर्तन कृत्वा अपि वाक्यनिर्माणं कतुं शक्यते।
चित्रवर्णनम्-
(i) इदम् उद्यानस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) उद्याने सर्वत्र वृक्षाः पुष्पाणि च सन्ति।
(iii) अत्र छात्रा: बाला : मिलित्वा क्रीडन्ति।
(iv) छात्रा: पादकन्दुकेन क्रीडनि।
(v) एका बाला चित्रकार्यं करोति।
अथवा
अनुच्छेद्लेखनम्-
अयं विकल्प: सर्वेभ्यः अस्ति। छात्राः मऊ्जूषायां प्रदत्तानां शब्दानां विभक्तिं परिवर्तनं कृत्वा अपि वाक्यनिर्माणं कर्तुं शक्नुवन्ति। अतः अछा देयाः। अस्य मूल्याइूकाय अन्ये नियमाः चित्रवर्णनस्य अनुगुणं पालनीया:।
अनुच्छेद्लेखनम् –
(i) वायुप्रदूषणम् पर्यावरणस्य मुख्यकारणम् अस्ति।
(ii) वायुप्रदूषणेन अनेका: श्वासरोगाः भवन्ति।
(iii) वायुप्रदूषणस्य रक्षणार्थं वयं वृक्षारोपणं करणीयम्।
(iv) पिप्पलादीनां वृक्षाः तु शतप्रतिशतं प्राणवायुं प्रयच्छन्ति।
(v) वृक्षारोपणम् वायुसरक्षणार्थं अत्यावश्यकम्।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपञ्चकम) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) उसने संस्कृतपुस्तक पढ़ी।
He read Sanskrit Book.
(ii) मेरे घर के पास विद्यालय है।
The school is near my house.
(iii) बसन्त सभी ऋतुओं में श्रेष्ठ है।
Spring is the best among oll seasons.
(iv) बच्चो! तुम सब उधर मत जाओ।
Children! do not go that side.
(v) छात्र कक्षा में भोजन नहीं करेंगे।
Students will not eat in class.
(vi) शिवाजी शक्तिमान् राजा था।
Shivaji was a mighty king.
(vii) भारतीय संस्कृति विश्व में प्रसिद्ध है।
Indian culture is famous in the world.
उत्तर :
(i) स:/सा संस्कृतपुस्तकम् अपठत/पठितवान्/पठितवती।
(ii) मम गृहस्य समीपे विद्यालयः अस्ति।
(iii) वसन्तः सर्वेषु ऋतुषु श्रेष्ठ: अस्ति।
(iv) भो बाला:/बालका:! यूयं तत्र मा गच्छत।
(v) छात्रा: कक्षायां भोजनं न करिष्यन्ति।
(vi) शिवाजी शक्तिमान् राजा/नृप: आसीत्।
(vii) भारतीया संस्कृतिः विश्वे प्रसिद्धा अस्ति।
खण्ड: – ग
(अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाइ्कितपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों में संधि अथवा संधि-विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सङ्केचमक्चति सर: + त्वयि दीनदीनो।
(ii) ते चक्षुन्नामनी मते।
(iii) स: कृच्छेण भारम् उत् + वहति।
(iv) पाषाणी सभ्यता निसर्गे स्यान्न समाविष्टा।
(v) किं नामधेय: + भवतोः गुरु:?
उत्तर :
(i) सरस्त्वयि
(ii) चक्षु: + नामनी
(iii) उद्वहति
(iv) स्यात् + न
(v) नामधेयो भवतो:
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सर्वथा समरूपः कुटुम्बवृतान्तः।
(क) कुटुम्ब: वृतान्त:
(ख) कुटुम्बाय वृतान्त:
(ग) कुटुम्बस्य वृतान्तः
(घ) कुटुम्बम् वृतान्तम्
उत्तर :
(ग) कुटुम्बस्य वृतान्त:
(ii) समानं शीलं व्यसनं येषां तेषु सख्यम्।
(क) समानशीलव्यसनेषु
(ख) समानशीलव्यसनम्
(ग) समानशीलव्यसनानि
(घ) समानशीलव्यसनेम्य:
उत्तर :
(क) समानशीलव्यसनेषु
(iii) न हि निर्मलं जलम्।
(क) मलस्य योग्यम्
(ख) मलस्य अभाव :
(ग) मलं प्रति
(घ) मलम् अनतिक्रम्य
उत्तर :
(ख) मलस्य अभाव:
(iv) व्याप्रचित्रकौ नदीजलं पातुम् आगतौ।
(क) व्याग्रौ चित्रकौ च
(ख) व्याश्र: च चित्रकौ च
(ग) व्याग्रौ च चित्रक: च
(घ) व्याग्र: च चित्रक: च
उत्तर :
(घ) व्याघ्र: च चित्रक: च
(v) स: वृषभं च वृषभं च नीत्वा गृहमगात्
(क) वृषभा:
(ख) वृषभान्
(ग) वृषभौ
(घ) वृषभाभ्याम्
उत्तर :
(ग) वृषभौ
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाइ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) किं कुपिता एवं भर्णति ?
(क) कुपिता + टाप्
(ख) कुपित + टाप्
(ग) कुपितः + ङीप्
(घ) कुपित + इक्
उत्तर :
(ख) कुपित + टाप्
(ii) बुद्धि + मतुप् सा भयात् विमुक्ता।
(क) बुद्धिवान्
(ख) बुद्धिमान:
(ग) बुद्धिमान्
(घ) बुद्धिमती
उत्तर :
(घ) बुद्धिमती
(iii) तदेव सम + त्व कथ्यते।
(क) समत्वम्
(ख) समत्व:
(ग) समता
(घ) समत्त्वम्
उत्तर :
(क) समत्वम्
(iv) जनाः प्रातः दिन + ठक् समाचारपत्रं पठन्ति।
(क) दैनिक:
(ख) दैनिकी
(ग) दैनिकम्
(घ) दैनिका:
उत्तर :
(ग) दैनिकम्
(v) सम्पत्तौ विपत्तौ च महताम् एकरूपता।
(क) एकरूप + त्व
(ख) एकरूप + तल्
(ग) एकरूपत + टाप्
(घ) एकरूप + ता
उत्तर :
(ख) एकरूप + तल्
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुन: लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) मालिका – प्रतिष्ठे! किं त्वं संस्कृतस्य विज्ञानप्रदर्शनीं द्रष्टुं तत्र _______ ?
(क) गम्यते
(ख) गच्छति
(ग) गच्छसि
(घ) गच्छमि
उत्तर :
(ग) गच्छसि
(ii) प्रतिष्ठा – न मालिके! _______ तत्र न गम्यते।
(क) मया
(ख) अहम्
(ग) त्वया
(घ) आवाम्
उत्तर :
(क) मया
(iii) मालिका – अधुना त्वया गृहे किं. _______?
(क) क्रियन्ते
(ख) करोषि
(ग) करोति
(घ) क्रियते
उत्तर :
(घ) क्रियते
(iv) प्रतिष्ठा – श्वः मम परीक्षा भविष्यति अतः मया अधुना ______ पठ्यन्ते।
(क) पुस्तकम्
(ख) पुस्तकानि
(ग) पुस्तकै:
(घ) पुस्तके
उत्तर :
(ख) पुस्तकानि
9. कालबोधकशब्दै: अधोलिखित-दिनचर्यां पूरयत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) मम माता: _____ 4:15 वादने उत्तिष्ठति।
(ii) सा ______ 5:00 वादने योगाभ्यासं करोति।
(iii) तदन्तरम् सा स्नात्वा _____6:45 वादने भोजनं पचति।
(iv) भोजनं गृहीत्वा अहम् _______ विद्यालयं गच्छामि।
(v) अहम् ______ 2:00 वादने आगत्य पुन: भोजनं करोमि।
उत्तर :
(i) सपाद-चतुर्वादने
(ii) पञ्चवादने
(iii) पादोन-सप्तवादने
(iv) सार्ध-सप्तवादने
(v) द्विवादने
10. मज्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत-(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(मज्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) केचिद् अम्भोदा: ______ गर्जन्ति।
(ii) यदि अहं कृष्णवर्ण: ______ त्वं किं गौराड्भ : ?
(iii) अयं प्रवास: अतिदीर्घः दारुण: _____
(iv) भवान् ______ भयात् पलायितः ?
मङ्जूषा-च, वृथा, कुत:, तर्हिं
उत्तर :
(i) वृथा
(ii) तर्हिं
(iii) च
(iv) कुत:
11. अधोलिखितवाक्येणु रेखाह्कित-अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुन: लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित अशुद्ध पद के लिए उचित पद चुनकर वाक्यों को पुनः लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) त्वां पितुः नाम किम् अस्ति ?
(क) त्वम्
(ख) तव
(ग) त्वया
(घ) त्वयि
उत्तर :
(ख) तव
(ii) ते श्व: विद्यालयं गच्छन्ति।
(क) अगच्छन्
(ख) गमिष्यति
(ग) गमिष्यन्ति
(घ) अगच्छताम्
उत्तर :
(ग) गमिष्यन्ति
(iii) यत्रास्ते सा धूर्ताः तत्र गम्यताम्।
(क) धूर्ता
(ख) धूर्त:
(ग) धूर्तो
(घ) धूतें
उत्तर :
(क) धूर्ता
(iv) सः बुद्धिमती कानने एकं व्याघ्रं ददर्श।
(क) तत्
(ख) ता:
(ग) ते
(घ) सा
उत्तर :
(घ) सा
खण्ड: – य
(पठितावबोधनम्)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
करिचत् कृषक: बलीवर्दाभ्याम् क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्। तयो: बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्। अतः कृषक: तं दुर्बल वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। स: वृषभः हलमूद्वा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात। क्रुद्ध: कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्। यथापि वृषभः नोत्थितः। भूमौ पतितं स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातु: सुरभे: नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्। सुरभेरिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत् – “अयि शुभे ! किमेवं रोदिषि? सा च “भो वासव! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि। स: दीन इति जानन्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति। स: कृच्छेण भारमुद्वहति। इतरमिव धुरं वोहुं स: न शक्नोति। एतत् भवान् पश्यति न ?” इति प्रत्यवोचत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) क: क्षेत्रे अपतत् ?
(ख) सुरभि: कासां माता आसीत् ?
(ग) कृषक: कं बहुधा पीडयति स्म ?
उत्तर :
(क) वृषभ:/दुर्बलवृषभ:
(ख) सर्वधेनूनाम्
(ग) वृषभम//दुर्बलवृषभम्
(आ)पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) सुरभिः किमर्थ रोदिति स्म ?
(ख) पतितं वृषभम् उत्थापयितुं क: प्रायतत ?
(ग) सुराधिपः काम् अपृच्छत् ?
उत्तर :
(आ) पूर्णवाक्येन (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(क) स्वपुत्रस्य (वृषभस्य) दैन्यं दृष्टा सुरभिः रोदिति स्म।
(ख) क्रुद्धः कृषीवलः/कृषकः पतितं वृषभम् उत्थापयितुं प्रायतत।
(ग) सुराधिपः सुरभिम् अपृच्छत्।
(इ) यथानिर्देशम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘मातु: सुरभे: नेत्राभ्याम् अश्रूणि आविरासन्’ इत्यस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम् ?
(ख) ‘कृषीवलः’ इति पदस्य किं विशेषणपदं प्रयुक्तम् ?
(ग) ‘तीव्रगत्या’ इत्यस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
(क) अश्रूणि
(ख) क्रुद्ध:
(ग) जवेन
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेद्धितज्ञानफला हि बुद्धयः।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) कीदृशाः नागाः वहन्ति?
(ख) पशुना कीदृशः अर्थ: गृह्यते?
(ग) परेक्षितज्ञानफलाः का: भवन्ति ?
उत्तर :
(क) बोधिता:
(ख) उदीरितः/उदीरितो5र्थ:
(ग) बुद्ध्:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) पण्डितः जनः किं करोति?
(ख) मतयः कीदृश्यः भवन्ति ?
(ग) के के बोधिता: भारं वहन्ति?
उत्तर :
(क) पण्डितः जनः अनुक्तमपि ऊहति।
(ख) मतयः परेश्न्ज्ञानफलाः भवन्ति।
(ग) हया: नागा: च बोधिता: भारं वहन्ति।/हया: नागाश्च बोधिता: भारं वहन्ति।
(इ) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘नागाश्च वहन्ति:’ अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
(ख) ‘गजा:’ इत्यस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
(ग) ‘पण्डित:’ इत्यस्य विशेष्यपदं चित्वा लिखत।
उत्तर :
(क) वहन्ति
(ख) नागा:
(ग) जन:
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
(गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वद्ति च।)
सिंहः भो गज ! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्य: वनराजपदाय येन विशालकायं पराक्रमिणं भयक्करं चापि सिंह गजं वा पराजेतुं समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनों रक्षायै वयमेव क्षमा:। (एतत्सर्व श्रुत्वा नदीमध्यस्थित: एक: बक:)
बकः अरे। अरे। मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति। अहं तु शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमगन: स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यामि, योजनां निर्मीय च स्व सभायां विविधपदमलङ्दुर्वाणँ: जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षेपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यामि अतः अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्यः।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) स्थितप्रज्ञः इव क: स्थितः भवति ?
(ख) वानर: बक: च कस्मै आत्मानं योग्यौ मन्येते ?
(ग) सिंहं गजं वा पराजेतुं केषां जातिः आत्मानं समर्था मन्यते ?
उत्तर :
(क) बक:
(ख) वनराजपदाय
(ग) वानराणाम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) सिंहः किं दृष्ट्वा हसति?
(ख) वन्यजन्तूनां रक्षायै के आत्मानं क्षमाः मन्यन्ते ?
(ग) बकः कथं रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यिति ?
उत्तर :
(क) सिंहः गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा हसति।
(ख) वन्यजन्तूनां रक्षायै वानराः आत्मानं क्षमाः मन्यन्ते।
(ग) बकः स्वसभायां विविधपदमलङ्दुर्वाणौ: जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यति।
(इ) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘त्यक्त्वा’ इत्यस्य किं पर्यायपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(ख) ‘मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः’ अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
(ग) ‘शीतले’ इत्यस्य विशेष्यपदं चित्वा लिखत।
उत्तर :
(क) विहाय
(ख) अतुदन्
(ग) जले
15. रेखाङ्क्ति-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्)- 1 × 4 = 4
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(क) कालायसचक्रं सदा वक्रं भ्रमति।
(ख) सा निजबुद्ध्या भयाद् विमुक्ता।
(ग) रामः सवाष्पम् अवलोकयति।
(घ) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(ङ) ललितलतानां माला रमणीया।
उत्तर :
(क) किं सदा वक्रं भ्रमति?
(ख) सा कया भयाद् विमुक्ता ?
(ग) क: सवाष्पम् अवलोकयति ?
(घ) करुणापरो गृही कस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ?
(ङ) कासां माला रमणीया।
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत- 4
(मज्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा करके पुनः लिखिए)
रे रे चातक ! सावधानमनसा मित्र ! क्षणं श्रूयता –
मम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेडपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः॥
अन्वयः – रे रे मित्र चातक ! (i) _____ क्षणं श्रूयताम्।
गगने हि बहवः। (ii) _____ सन्ति। सर्वे
अपि एतादृशा: न (सन्ति)। केचिद् वृष्टिभि:
(iii) _____ आर्द्रयन्ति, केचिद् वृथा गर्जन्ति, (त्वम्)
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः दीनं (iv) _____ मा ब्रूहि।
मञ्जूषा-मम्भोदा:, वसुधाम्, वचः, सावधानमनसा।
अथवा
भावार्थ:
मऊ्जूषाया: साहाय्येन झ्लोकस्य भावार्थं रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत- 1 × 4 = 4
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
विद्यांस एव लोके डस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुर्नामनी मते ॥
भावार्थ: -अस्य भाव: अस्ति यत् अस्मिन् संसारे (i) _____
एव (ii) _____ मन्यन्ते यतोहि ते ज्ञानवन्त: भवन्ति ज्ञानं च
मनुष्यस्य वास्तविकं (iii) ______ अस्ति। अन्येषां जनानां
(iv) _______ ये नेत्रे भवतः ते तु चक्षुन्नामनी भवतः। ज्ञानं विना ते अन्ध इव भवन्ति।
मज्जूषा-मुखे, बुद्धिमन्तः, नेत्रवन्तः चक्षु:
उत्तर :
अन्वय:-
रे रे मित्र चातक ! (i) सावधानमनसा क्षणं श्रूयताम्। गगने हि बहवः (ii) मम्भोदाः सन्ति। सर्वे अपि एतादृशाः न (सन्ति)। केचिद् वृष्टिथि: (iii) वसुधाम् आर्द्रयन्ति, केचिद् वृथा गर्जन्ति, (ल्वम्) यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः दीनं (iv) वचः मा ब्रूहि। अथवा
भावार्थ:
अस्य भावः अस्ति यत् अस्मिन् संसारे (i) बुद्धिमन्तः एव (ii) नेत्रवन्तः मन्यन्ते यतोहि ते ज्ञानवन्तः भवन्ति ज्ञानं च मनुष्यस्य वास्तविकं (iii) चक्षुः अस्ति। अन्येषां जनानां (iv) मुखे ये नेत्रे भवतः ते तु चक्षुर्नामनी भवतः। ज्ञान विना ते अन्ध इव भवन्ति।
17. अधोलिखित-कथांशं समुचित-क्रमेण लिखत- 1 / 2 × 8 = 4
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(क) सः पुत्रं द्रष्टुं बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
(ख) न्यायाधीशः तम् अतिथिं ससम्मानं मुक्तवान्।
(ग) तस्मिन् गृहे रात्रौ कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्ट:।
(घ) मार्गे रात्रौ करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(ङ) कश्चन निर्धन: जनः वित्तमुपार्जितवान्।
(च) चौरस्य पद्ध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः अभवत् तमन्वधावत्
(छ) न्यायाधीशेन पुनः तौ घटनायाः विषये वक्तुम् आदिष्टौ।
(ज) पठनकाले छत्रावासे निवसन् तस्य पुत्रः रुग्णः अभवत्।
उत्तर :
(ङ) कश्चन निर्धनः जनः वित्तमुपार्जितवान्।
(ज) पठनकाले छत्रावासे निवसन् तस्य पुत्रः रुणः अभवत्।
(क) सः पुत्रं द्रष्टुं बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
(घ) मार्गे रात्रौ करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(ग) तस्मिन् गृहे रात्रौ कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
(च) चौरस्य पदर्ध्वनिना अतिथि: प्रबुद्ध अभवत् तमन्वधावत् च।
(छ) न्यायाधीशेन पुनः तौ घटनाया: विषये वक्तुम् आदिष्टौ।
(ख) न्यायाधीशः तम् अतिथिं ससम्मानं मुक्तवान्।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्भानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम) – 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) तस्य भार्या बुद्धिमती पितुर्गुहं प्रति चलिता।
(क) पत्नी
(ख) भगिनी
(ग) भ्राता
(घ) भार:
उत्तर :
(क) पत्नी
(ii) मा ब्रुहि दीनं वच:।
(क) बाला
(ख) बाल:
(ग) वद
(घ) वाहक:
उत्तर :
(ग) वद
(iii) एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि।
(क) धमनम्
(ख) मार्गो
(ग) धनम्
(घ) धारा
उत्तर :
(ख) मार्गे
(iv) शतशकटीयानं धूम मुङ्चति।
(क) धार्वति
(ख) पिबति
(ग) चलति
(घ) त्यर्जति
उत्तर :
(घ) त्यजति