Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 3 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 3 with Solutions
समय : 3 होरा:
पूर्णाङ्का: : 80
सामान्यनिर्देशा:-
- सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
खण्ड: – क
(अपठितावबोधनम्)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।) 10
सुन्दरराज: राजदेवस्य गृहे उद्योगी आसीत्। स: राजदेवे विशेषविश्वासं प्रदर्शयति स्म। राजदेवः सीमारामनामकम् अन्यं कमपि युवकम् उद्योगे नियोजितवान्। तम् उक्तवान् च-“सीताराम! सुन्दरराजः दशवर्षाणि यावत् मम गृहे उद्योगित्वेन सहायक: आसीत् तथापि स: मयि विश्वासं न स्थापितवान्। अत एव स: अत्र उद्योगं परित्यक्तवान्। उद्योगिन: स्वामिनि विश्वासं न स्थापितवान्। अतः एव स: अत्र उद्योगं परित्यक्तवान्। उद्योगिन: स्वामिनि विश्वासं कुर्युः सदा” इति धारणा। एकदा सीतारामः सुन्दरराजं मिलित्वा अवदत् यत् “भवान् राजदेवगृहे दश वर्षाणि यावत् कार्य कृतवान् खलु ? अतः तत्र कथं व्यवहरणीयम् इति विषये मां किश्चित् सुस्पष्ट वदतु” इति। “राजदेवः सज्जनः। तद्विषये मया वक्तव्यं किमपि नास्ति। भवान् तत्र किमपि क्लेशं न अनुभविष्यति” इति उक्तवान् सुन्दरराजः तच्छुत्वा सीतारामः प्रसन्नतया तत्र विश्वस्तः सन् कार्य कर्तु प्रारभत। उत्कर्च “विश्वास: फलदायक: महत्सु” इति।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) सुन्दरराजः कस्य गृहे उद्योगी आसीत् ?
उत्तर :
राजदेवस्य
(ii) राजदेव: अन्यं कम् उद्योगे नियोजितवान् ?
उत्तर :
सीतारामनामकं/युवकं
(iii) सुन्दरराजः कति वर्षाणि पर्यन्तं राजदेवस्य गृहे उद्योगित्वेन सहायक: आसीत्?
उत्तर :
दश
(आ) पूर्णवक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 2 = 4
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) सीतारामः सुन्दरराजं मिलित्वा किं कथितवान् ?
उत्तर :
सीतारामः सुन्दरराजं मिलित्वा अवदत् यत् “भवान् राजदेवगृहे दश वर्षाणि यावत् कार्यं कृतवान् खलु ?”
(ii) राजदेवः कीदृशः व्यक्ति: आसीत् ?
उत्तर :
राजदेवः सज्जनः व्यक्तिः आसीत्।
(iii) क: कस्योपरि विश्वासं न स्थापितवान्?
उत्तर :
सुन्दरराजः राजदेवोपरि विश्वासं न स्थापितवान्।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षक संस्कृतेन लिखत। (द्वित्रिशब्दात्मक-वाक्यम्) 1
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर :
शीर्षकम्
विश्वासपात्रता / विश्वासः फलदायकः / सुन्दरराजः
राजदेवः च।
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘आसीत्’ इत्यस्याः क्रियायाः कर्तृपदं किम् ?
(क) सीताराम:
(ख) सुन्दरराज:
(ग) राजदेव:
(घ) सहायक:
उत्तर :
(ख) सुन्दरराज :
(ii) ‘राजदेवः सज्जनः’ अनयोः पदयोः विशेषणं किम्?
(क) दुर्जन:
(ख) परिजन:
(ग) सज्जन:
(घ) उद्योगी
उत्तर :
(ग) सज्जन :
(iii) ‘कृ्टम्’ इत्यस्य पदस्य क: पर्यायः अत्र आगत:?
(क) क्लेशम्
(ख) करुणम्
(ग) असह्यम्
(घ) प्रसन्नतया
उत्तर :
(क) क्लेशम्
(iv) अनुच्छेदे ‘दुर्जन:’ पदस्य क: विपर्यय: आगत:?
(क) परिजन:
(ख) सज्जन:
(ग) विश्वास:
(घ) सीताराम:
उत्तर :
(ख) सज्जन:
2. मातरं प्रति लिखितम् अधः पत्रं मञ्जूषापदसहायतया पूरयित्वा पुन: लिखत- 1 / 2 × 10 = 5
(माता को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मक्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूरा करके पुनः लिखिए।)
(i) _____
शिमलात:
दिनाह्क : ______
परमपूक्यमात:!
सादरं प्रणामा:।
अहं कुशलः अत्र तत्रापि कामये। भवत्या: पत्रम् प्राप्य मनसि सन्तोष : (ii) ____ मम भ्राता (iii) _______ स्वस्थः इति हर्षस्य विषय:। स: मम अध्ययनस्य (iv) _____ च विषये चिन्तित: आसीत्। अहं पज्चवादने (v) ____ यथानिर्दिष्टं (vi) _____ करोमि (vii) ____ प पट्रमि। नववादने विद्यालयं (viii) _____। चतुवांदने (ix) आगच्छामि। सप्तवादने गृहकार्य करोमि। पितृमहाभागानां प्रणामा : कथनीया:।
भवत्या: आज्ञापालक: (x)____।
प्रदीप:
मऊ्जूषा – पुत्र:, विद्यालयात्, व्यायामं, स्वास्थ्यस्य, जात:, कावेरीछात्रावासः, इदानीम्, तदनन्तरं, उत्थाय, गच्छामि
उत्तर :
(i) कावेरी छात्रावास:
(ii) जात:
(iii) इदानीम्
(iv) स्वास्थस्य
(v) उत्थाय
(vi) व्यायामं
(vii) तदनन्तरं
(viii) गच्छामि
(ix) विद्यालयात्
(x) पुत्र:
3. प्रंद्त्तं चित्रं दृष्ट्वा मऊ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- 1 × 5 = 5
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
मज्जूषा-द्वे, बालिके, बहव:, नीत्वा, लोकाः, इतस्ततः, मेलकम्, श्वेतवस्त्रम्, श्यामवस्त्रम्, गोलचक्रिका, उपविशन्ति, अनुभवन्ति, आनन्दम्, बहि:, दृश्यम्
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत-
(मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“देशभक्ति:”
मञ्जूषा-स्वमातृभूमि:, भावनां, सैनिका:, रक्षायै:,
स्वतन्त्रताया:, राष्ट्रम्, संस्कृति:, रक्षाम्,
कुर्वन्ति, भारतीया:, विचाराः, वीरा:, माता, भूमि:, मानवम्, आत्म बलिदानम्
उत्तर :
(i) इदं मेलकस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) अत्र गोलचक्रिका दृश्यते।
(iii) अत्र आनन्दम् अनुभवन्ति।
(iv) द्वे बालकौ इतस्ततः धावतः।
(v) जना: श्वेतवस्त्रम् श्यामवस्त्रं च धारयन्ति।
अथवा
अनुच्छेद लेखनम् –
(i) वयम् स्वमातृभूमिं नमाम:।
(ii) सैनिका: देशस्य स्वतन्त्रतायाः रक्षां कुर्वन्ति।
(iii) माता भूमि: पुत्रोऽहं पृथिव्याः।
(iv) अस्माकं संस्कृति: देशभावनां जागृस्यति।
(v) भारतीयाः स्वतंत्रतायाः रक्षायैः आत्मबलिदानं दत्तवन्तः।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वार्क्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) गोपाल गीत गाता है।
Gopal sings a song.
(ii) हम सब सिनेमा देखते हैं।
We all watch movies.
(iii) रमा कल कोलकाता जायेगी।
Rama will go to Kolkata tomorrow.
(iv) कल श्याम कहाँ था ?
Where was Shyam yesterday?
(v) तुम सब कलम से लिखो।
All of you write with pen.
(vi) बच्चा भालू से डरता है।
The child fears from bear.
(vii) क्या वे सब पढ़ें?
May they study?
उत्तर :
(i) गोपाल: गीतं गायति।
(ii) वयं चलचित्रं पश्यामः।
(iii) रमा श्व: कोलकातां/कोलकातानगरं गमिष्यति।
(iv) ह्य: श्यामः कुत्र आसीत् ?
(v) यूयं कलमेन लिखत।/लिखथ।
(vi) बाल: भल्लूकात् विभेति।
(vii) किं ते पठेयु:/पठन्तु।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों में संधि अथवा संधि-विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) शत्रो: अपि शिर: + छेद: न करणीयः।
(ii) भासमानं निजभवनम् अपश्यत्।
(iii) आकाशः मेघै: आच्छनः आसीत्।
(iv) है कल्याणि! सर्वदा सत् +मार्गम् अनुसरतु।
(v) अयोग्य: पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः।
उत्तर :
(i) शिरश्छेद:।
(ii) भासमानम् + निजभवनम्
(iii) आ + छन्न:
(iv) सन्मार्गम् / सद्मार्गम्
(v) योजक: + तत्र
6. अधोलिखितवाक्येघु रेखाक्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) स: स्थितप्रज्ञः इति को न जानाति।
(क) स्थिता प्रज्ञा यस्य स:
(ख) स्थितं प्रज्ञं यस्य स:
(ग) स्थित: प्रज्ञ : यस्य स:
(घ) स्थितं प्रज्:
उत्तर :
(ग) स्थितः प्रज्ञः यस्य सः।
(ii) मुनिः राजानं यथेश्रम् अभ्यनन्दत्।
(क) इटेन अनतिक्रम्य
(ख) इथाय अनतिक्रम्य
(ग) इष्टम् अनतिक्रम्य
(घ) इष्टया अर्नतिक्रम्य
उत्तर :
(ग) इष्टम् अनतिक्रम्य।
(iii) कुशलवौ रामम् प्रणमतः।
(क) कुशः च लवः च
(ख) कुशम् लव च
(ग) कुशः लवौ च
(घ) कुशौ च लवौ च
उत्तर :
(क) कुशः च लवः च।
(iv) स भारस्य वेदनया क्रन्दति स्म।
(क) भरवेदना:
(ख) वेदनाभारेण
(ग) भारवेदनया
(घ) भारेण वेदनया
उत्तर :
(ग) भारवेदनया
(v) रामः मृगस्य पश्चात् गच्छति।
(क) अनुमृगम्
(ख) मृगपश्चात्
(ग) अनुमृग:
(घ) पश्चात् मृगम्
उत्तर :
(क) अनुमृगम्
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) नृत्यातिरिक्त का तव विशेषता।
(क) विशेष + तमप्
(ख) विशेष + तल्
(ग) विशेष + क्त
(घ) विशेष + वत्त्वा
उत्तर :
(ख) विशेष + तल्
(ii) सर्वेषु जननी वत्सला।
(क) वत्सल + टाप्
(ख) वस्तल + अ
(ग) वत्सला + तल्
(घ) स्थिरम् + टाप्
(क) वत्सल + टाप्
(iii) स्थिर + त्व लाघवम् मृगा।
(क) स्थिरात्वम्
(ख) स्थिरता
(ग) स्थिरत्वम्
(घ) स्थिरम्
उत्तर :
(ग) स्थिरत्वम्
(iv) बुद्धि: बलवती।
(क) बलवत् + ङीप्
(ख) बलवत् + टाप्
(ग) बलवत् + मतुप्
(घ) बलवत् + डीष्
उत्तर :
(क) बलवत् + डीप्
(v) रामानन्द: एकः श्रेष्ठ धर्म + ठक् अस्ति।
(क) धर्मठिक:
(ख) धार्मिक
(ग) धार्मिक:
(घ) धर्मवान्
उत्तर :
(ग) धार्मिक:
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुन: लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुनः लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) गणेश:-सुरेश। किं त्वं रामायणं
(क) पठ्यते
(ख) पठसि
(ग) पठति
(घ) पठामि
उत्तर :
(ख) पठसि
(ii) सुरेश:-आम् रामायणं पठ्यते।
(क) मया
(ख) अहम्
(ग) त्वम्
(घ) गणेश:
उत्तर :
(क) मया
(iii) मया अपि स्मर्यन्ते।
(क) श्लोकान्
(ख) श्लोकम्
(ग) श्लोका:
(घ) श्लोक:
उत्तर :
(ग) श्लोका:
(iv) गणेश:-किम् कक्षायाम् आचार्य: कथाम् ……….?
(क) पाठयसि
(ख) पाठर्यति
(ग) पाठयन्ति
(घ) पाठ्यते
उत्तर :
(ख) पाठयति
9. कालबोधकशब्दै: अधोलिखित-दिनचर्यां पूरयत(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) दिव्यांशः प्रातः 8: 00 वादने योगं करोति।
(ii) रमेशः सायं 4:30 वादने भ्रमणाय गच्छति।
(iii) रमा प्रात: 7:15 वादने प्रातराशं करोति।
(iv) चन्द्रशेखर: सायं 6:30 वादने व्यायामं करोति।
(v) कमलेशः रात्रौ 8:45 वादने पुस्तकं पठति।
उत्तर :
(i) अष्ट-वादने
(ii) सार्ध-चतुर / चतुः वादने
(iii) सपाद-सप्त
(iv) सार्धषट् / षड्
(v) पादोन नव
10. मज्जूषायां प्रदत्तैः अचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत- (केवलं प्रश्न्रयम्) 1 × 3 = 3
(मज्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) विद्यालये अवकाशः भविष्यति।
(ii) रविवासरः अस्ति।
(iii) पत्रवाहक: पत्राणि दातु गच्छति।
(iv) यदि मेघः गर्जति मयूराः नृत्यन्ति।
मक्जूषा- तहिं, श्वः, अद्य, इदानीम्
उत्तर :
(i) श्व:
(ii) अद्य
(iii) इदानीम्
(iv) तर्हि
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित-अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुन: लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित अशुद्ध पद के लिए उचित पद चुनकर वाक्यों को पुन: लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) वृक्षात् फला: पर्तन्ति।
(क) फलम्
(ख) फलानि
(ग) फलात्
(घ) फले
उत्तर :
(ख) फलानि।
(ii) सुमेधा कन्दुकेन क्रीडिष्यथ।
(क) क्रीडिष्यसि
(ख) क्रीडिष्यन्ति
(ग) क्रीडिष्यथ:
(घ) क्रीडिष्यति
उत्तर :
(घ) क्रीडिष्यति।
(iii) बालकाः पुस्तकम् अपठत्।
(क) स:
(ख) वयम्
(ग) त्वम्
(घ) अहम्
उत्तर :
(क) स:
(iv) प्रकृत्या सन्निधौ वास्तविकं सुखं विद्यते।
(क) प्रकृतिः
(ख) प्रकृत्या:
(ग) प्रकृतयः
(घ) प्रकृतौ
उत्तर :
(ख) प्रकृत्या:
खण्ड: – घ
(पठितावबोधनम्)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
अग्रिमे दिने स आरक्षी चौयांभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बंकिमचन्द्र: उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत्। ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येद्यु: तौ न्यायालये स्व-स्व पक्ष पुनः स्थापितवन्तौ। तदैव कश्चिद् तत्रत्य: कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतां किं करणीयमिति। न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) न्यायाधीशः क: आसीत्?
उत्तर :
बंकिमचन्द्र:
(ii) कस्य अभावात् न्यायाधीशः निर्णेतुं नाशक्नोत् ?
उत्तर :
प्रमाणाभावात् / प्रमाणस्य
(iii) न्यायालये क: समागत्य न्यवेदयत् ?
उत्तर :
कर्मचारी
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) न्यायाधीशः क्यो : शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान् ?
उत्तर :
न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्त च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(ii) तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य किं न्यवेदयत्?
उत्तर :
तत्रत्य: कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः।
(iii) न्यायाधीशः किं श्रुतवान्?
उत्तर :
न्यायाधीशः बंकिमचन्द्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘निरापराधम्’ इत्यस्य किं पर्यांयपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
निर्दोषम्
(ii) ‘श्रुतवान्’ इति पदस्य कर्तृपदं किम् ?
उत्तर :
बंकिमचन्द्र:
(iii) ‘दिने’ इति पदस्य किं विशेषणपद् गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर :
अग्रिमे
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
आचार: प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेथ्योऽपि विशेषतः।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) प्रथम: धर्मः क:?
उत्तर :
आचारः/सदाचार:
(ii) अस्माकं आचार: सम्यक् भवेत् इति केषां वचनम् अस्ति ?
उत्तर :
विदुषाम्
(iii) प्राणेभ्योऽपि विशेषतः क: रक्षणीय:?
उत्तर :
आचारः/सदाचार:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) जनः विशेषतः प्राणेथ्य: अपि कं रक्षेत् ?
उत्तर :
जन: विशेषतः प्राणेभ्य: अपि आचारं/सदाचारं रक्षेत्।
(ii) विदुषां वचः किम्?
उत्तर :
विदुषां वचः आचारः प्रथमः धर्मः।
(iii) प्राणेक्योऽपि क: रक्षणीय: ?
उत्तर :
प्राणेभ्योऽपि सदाचारः रक्षणीय:।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘रक्षेत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किं भवेत्?
उत्तर :
जन:
(ii) ‘प्रथम : धर्म :’ अनयो : पद्यो : किं विशेष्यपदम् ?
उत्तर :
धर्म:
(iii) ‘मूखांणां’ इत्यस्य किं विलोमपदं श्लोके प्रयुक्तः ?
उत्तर :
विदुषाम्
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
भयाकुलं व्याष्रं दृष्ट्वा कश्चित् धूर्तः भृगालः हसन्नाह”भवान् कुतः भयात् पलायित: ?”
व्याघ्र:- गच्छ, गच्छ जम्बुक! त्वमपि किज्चिद् गूढप्रदेशम्। यतो व्याश्रमारीति या शास्त्रे श्रूयते तयाहं हन्तुमारख्य: परं गृहीतकरजीवितो नष्ट: शीघ्रं तदग्रतः।
शृगाल:- व्याख! त्वया महात्कौतुकम् आवेदित यन्मानुषादपि बिभेषि?
व्याघ्र:- प्रत्यक्षमेव मया सात्मयुत्रावेकैकशो मामतुं कलहायमानौ चपेटया प्रहरन्ती दृष्टा।
जम्बुक:- स्वामिन् ! यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम् / व्याघ्र ! तब पुनः तत्र गतस्य सा सम्मुखमपीक्षते यदि, तहिं त्वया अहं हन्तव्यः इति।
व्याघ्र:वेलाप्यवेला स्यात्।
(अ) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) कीदृशं व्याघ्रं दृष्ट्वा हसन् आह ?
उत्तर :
भयाकुलं
(ii) गच्छ, गच्छ जम्बुक ! इति कः कथयति?
उत्तर :
व्याघ्र:
(iii) यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम् इति कस्य उक्ति: ?
उत्तर :
जम्बुकस्य
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) धूर्त: भृगालः हसन् किम् आह?
उत्तर :
धूर्तः भृगालः हसन् आह-” भवान् कुतः भयात् पलायितः ?
(ii) व्याघ्र: कीदृशः आसीत् ?
उत्तर :
व्याघ्र: भयाकुलः आसीत्।
(iii) ‘यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि’ इति क: कम् कथयति ?
उत्तर :
‘यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि’ इति व्याघ्र: शृगालं कथयति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘कश्चित् धूर्तः भृगालः उपहसति’ इत्यत्र क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
उत्तर :
शृगाल:
(ii) ‘धूर्तः शृगाल:’ इत्यत्र विशेषणपद किम् ?
उत्तर :
धूर्त:
(iii) आगच्छ जम्बुक! आगच्छ इत्यस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
गच्छ
15. रेखाक्कित-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(क) पुरा त्वया मह्यं व्याघ्रत्रयं दत्तम्।
(ख) सिंह: वानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थ एवासीत्।
(ग) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ताः पङ्क्तयः धावन्ति।
(घ) धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
(ङ) शिविना विना इदं दुष्करं कार्यं क: कुर्यात्!
उत्तर :
(क) कस्यै
(ख) कस्याम् / कुत्र
(ग) कुत्र
(घ) कुत्र/कस्मिन्
(ङ) केन
16. मऊ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत- 1 × 4 = 4
(मज्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा करके पुन: लिखिए)
पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताइस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृत ज्ञता।।
अन्वय:-पिता पुत्राय (i)_____ महत् विद्याधनं (ii)_____ । अस्य ( पुत्रस्य) पिता किं (iii)_____ तेपे इति उक्ति: (iv)____ ।
मज्जूषा- तत्कृतज्ञता, यच्छति, बाल्ये, तप:,
अथवा
मज्जूषाया: साह्याय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत-
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥
भावार्थ:-इदं सत्यमेव यत् (i)____ तु मानवानां शरीरेषु स्थितः (ii)____ शत्रुः अस्ति। यतः शरीरे आलस्यकारणात् मानवस्य विकासगतिः स्थिरा भवति। मानवानां कृते जगति (iii) ____ कोsपि बन्धु: नास्ति। मानवः उद्यमं कृत्वा एव निरन्तरं विकासं करोति, अनेन कदापि (iv) ____ न भवति।
मज्जूषा-दु :खित :, उद्यमसमः, आलस्यम्, महान्
उत्तर :
(i) बाल्ये
(ii) यच्छति
(iii) तप:
(iv) तत्कृतज्ञता
अथवा
भावार्थ:
(i) आलस्यम्
(ii) महान्
(iii) उद्यमसम :
(iv) दु:खित:
17. अधोलिखित-कथांशं समुचित-क्रमेण लिखत- 1 / 2 × 8 = 4
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) यतो हि अयम् अन्येभ्यः दुर्बलः।
(ii) ‘बहूनि अपत्यानि मे सन्ति’ इति सत्यम्।
(iii) तथापि मम अस्मिन् पुत्रे विशिष्ट: स्नेह:।
(iv) अचिरादेव चण्डावातेन मेघरवै: च सह प्रवर्ष: समजायत।
(v) सुरभिवचनं श्रुत्वा इन्द्रस्य हुदयम अद्रवत्।
(vi) स तामेव असान्त्वयत् ‘ गच्छ वत्से। सर्व भद्रं जायेत।
(vii) तथापि दुर्बले सुते मातुः अधिका कृपा भवति।
(viii) सर्वेषु सन्तानेषु जननी तुल्यवत्सला एव।
उत्तर :
(ii) ‘बहूनि अपत्यानि मे सन्ति’ इति सत्यम्।
(iii) तथापि मम अस्मिन् पुत्रे विशिष्ट् : स्नेहः।
(i) यतो हि अयम् अन्येभ्य: दुर्बलः।
(viii) सर्वेषु सन्तानेषु जननी तुल्यवत्सला एव।
(vii) तथापि दुर्बले सुते मातुः अधिका कृपा भवति।
(v) सुरभिवचनं श्रुत्वा इन्द्रस्य हृदयम् अद्रवत्।
(vi) स तामेव असान्त्वयत् ‘ गच्छ वत्से! सर्व भद्रं जायेत।
(iv) अचिरादेव चण्डावातेन मेघरवै: च सह प्रवर्षः समजायत।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) त्वया दुष्टः हन्तव्यः इति।
(क) मारणीय:
(ख) पालनीय:
(ग) ध्येय:
(घ) हननीय:
उत्तर :
(क) मारणीय:
(ii) आवयो: वंशस्य कर्ता सहम्रदीधितिः एव।
(क) चन्द्र:
(ख) शिव:
(ग) भानुः
(घ) वाल्मीकि:
उत्तर :
(ग) भानु:
(iii) अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्।
(क) सत्यम्
(ख) मिथ्या
(ग) मन्दम्
(घ) काकु:
उत्तर :
(ख) मिथ्या
(iv) दुर्बल: बलीवर्द: जवेन गन्तुम् अशक्तः।
(क) द्रुतगत्या
(ख) काठिन्येन
(ग) ताडनेन
(घ) सरलतया
उत्तर :
(क) द्रुतगत्या