Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 4 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 4 with Solutions
समय : 3 होरा:
पूर्णाङ्का: : 80
सामान्यनिर्देशा:-
- सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
खण्ड: – क
(अपठितावबोधनम्)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 10
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
वर्तमानकाले मानवः समस्यावर्ते पीडितोऽस्ति। एकत्र देहस्य अनेके रोगाः, अन्यत्र मनस: चिन्ताः। कार्यवैफल्येन नैराश्यम् भवति। जीवनशैल्याः परिवर्तनं विना मार्गान्तरं नास्ति। व्यायामाभावात् शरीरस्य स्थौल्यं वर्धते तारुप्यावस्थायाम् च मधुमेह: जायते। एतदेव व्याधि: उच्चते। आधिव्याधिभ्यां पीडितो मानवः निद्रां न लभते। मानवः अतृप्त्या सदा खिद्यते। अतः यथाशक्ति शारीरिकश्रमः कर्त्तव्यः। यत्र पदभ्यां गन्तुं शक्यते तत्र वाहनेन न गन्तव्यम्। अलं श्रमचिन्तया। इदं शरीरं पोषितमपि पालितमपि च शोभते। स्वस्थशरीरेणैव मानव: सोत्साहं गृहस्थजीवनस्य सर्वविधानां समस्यानाम् समाधाने कुशल: भवति। स: आध्यात्मिकज्ञानमपि लभते। उक्तज्व ‘शरीरमाब्यं खलु धर्मसाधनम्’।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) कस्य अभावात् शरीरस्य स्थौल्यं वर्धते ?
उत्तर :
व्यायामस्य
(ii) मानवः कया सदा खिद्यते ?
उत्तर :
अतृप्त्या
(iii) वर्तमानकाले क: समस्यावर्ते पीडितोऽस्ति ?
उत्तर :
मानव:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 2 = 4
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) कार्यवैफल्येन किं भवति ?
उत्तर :
कार्यवैफल्येन नैराश्यं भवति।
(ii) स्वस्थशरीरेणव मानव: कासां समाधाने कुशल: भवति ?
उत्तर :
स्वस्थशरीरेणैव सर्वविधानां समस्यानाम् समाधाने कुशल: भवति।
(iii) मानवै: यथाशक्ति क: कर्तव्य:?
उत्तर :
मानवै: शारीरिकश्रमः यथा शक्ति कर्त्तव्यः।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षक संस्कृतेन लिखत। (द्वित्रिशब्दात्मक-वाक्यम्)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर :
शीर्षकम्
शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम् अथवा मानवस्य श्रमस्य महत्वम्
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘खिद्यते’ इत्यस्याः क्रियायाः कर्तृपदं किम् ?
(क) सन्तोष:
(ख) मानव:
(ग) मधुमेह:
(घ) अतृप्त्या
उत्तर :
(ख) मानव:
(ii) ‘पीडितः मानव:’ अनयो: पदयो: विशेषणं किम् ?
(क) पीडित:
(ख) मानव:
(ग) नर:
(घ) निद्रां
उत्तर :
(क) पीडित:
(iii) ‘देहस्य’ इत्यस्य पदस्य क: पर्यायः अत्र आगत: ?
(क) मानवस्य
(ख) दु;खस्य
(ग) शरीरस्य
(घ) वपु:
उत्तर :
(ग) शरीरस्य
(iv) अनुच्छेदे ‘अन्तिमम्’ पदस्य क: विपर्यय: आगत: ?
(क) अलम्
(ख) आद्यम्
(ग) इदम्
(घ) साधनम्
उत्तर :
(ख) आद्यम्
2. पितरं प्रति लिखितम् अधः पत्रं मज्जूषापदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत। 1 / 2 × 10 = 5
(पिता को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मज्ञूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूरा करके पुन: लिखिए।)
(i) ____
दिनाइ्क: _____
पूज्य: (ii) _____।
सादर प्रणामाः।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। इदं विज्ञाय भवान् अतिप्रसन्न: भविष्यति यद् गतदिवसे अन्तर्विद्यालयीयभाषणप्रतिस्पर्धायों मया (iii)____ स्थानं लब्धम्। क्रीडादिवसे (iv)____ अहमेव प्रथमः आसम् । अस्मिन् वर्षे वार्षिकोत्सवे अहं नाद्याभिनयं (v)_____ । अयं वार्षिकोत्सव: आगामि-सोमवासरे (vi)____ । विद्यालयस्य पक्षतः ह्य एव (vii)_____ प्रेषितम्। अहमपि (vii)_____ सूचयामि, भवान् अवश्यम् आगच्छतु। मम (ix) ____ भविष्यति।
भवतः आज्ञाकारी पुत्र :,
(x) _____ ।
मऊ्जूषा- निमन्त्रणपत्रम्, धावनप्रतियोगितायाम्, पीयूषः, उत्साहवर्धनम्, भवन्तम्, प्रयागराजतः, प्रथमम्, करिष्यामि, पितृमहोदया:, आयोजयिष्यते
उत्तर :
(i) प्रयागराजत :
(ii) पितृमहोदया:
(iii) प्रथमम्
(iv) धावनप्रतियोगितायाम्
(v) करिष्यामि
(vi) आयोजयिष्यते
(vii) निमन्त्रणपत्रम्
(viii) भवन्तम्
(ix) उत्साहवर्धनम्
(x) पीयूष:
3. प्रदत्तं चित्रं दुष्ट्वा मऊ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्व वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- 1 × 5 = 5
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
मज्जूषा-पति, पत्नी, बालिका, वृक्षा: बहव : जना:, परस्परं, वार्तालापं, कुर्वन्ति, लिखति, पत्राणि, वृद्धजना: अपि, सन्ति, स्त्रिय:, पुरुषा: हरिता:
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाख्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत।
(मञ्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए)
“पुस्तकमेलकम्”
मज्ञूषा-चित्राणि, पुस्तकानि, मित्राणि, लोकार्पणम्, अभवत्, अतीवप्रसन्ना, ध्वनिमुद्रिकाः, संगणकम्, अन्तः प्रवेश:, विविधं साहित्यम्, विभिन्नानि, प्रकोष्ठानि, संस्कृत-पुस्तकानि, जना:, पश्यन्ति
उत्तर :
चित्रवर्णनम् –
(i) अस्मिन् चित्रे बहवः जनाः परस्परं वार्तालापं कुर्वन्ति।
(ii) अस्मिन् चित्रे वृद्धजनाः अपि सन्ति।
(iii) अत्र स्त्रियः, पुरुषाः च पत्राणि अपि लिखन्ति।
(iv) अत्र पति, पत्नी, बालिकाः च सन्ति।
(v) अस्मिन् चित्रे बहवः हरिताः वृक्षाः सन्ति।
अथवा
अनुच्छेद लेखनम् –
(i) अस्मिन् वर्षे दिल्लीस्थः प्रगति मैदाने पुस्तकमेलकम् आयोजितम् आसीत्।
(ii) अहं मित्रै: सह तत्र अगच्छम्।
(iii) तत्र विभिन्नानि प्रकोष्ठानि आसन्, यत्र पुस्तकानि आसन्।
(iv) तत्र पुस्तकानां लोकार्पणम् अभवत्।
(v) तत्र संस्कृत पुस्तकानि अपि पठन्ति।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) लता नाचती है।
Lata dances.
(ii) तुम सब गेंद से खेलते हो।
All of you play with the ball.
(iii) कल मोहन बाजार जायेगा।
Mohan will go to the market tomorrow.
(iv) कल रमेश कहाँ था?
Where was Ramesh yesterday?
(v) रमा सीता के साथ पढ़े।
Rama study with Sita.
(vi) वृक्ष से पत्ते गिरते हैं।
Leaves fall down from the tree.
(vii) क्या मैं पढ़ाँ?
May I read?
उत्तर :
अनुवाद:
(i) लता नृत्यति।
(ii) यूयं कन्दुकेन क्रीडथ।
(iii) श्वः मोहनः आपणं गमिष्यति।
(iv) ह्य: रमेशः कुत्र आसीत् ?
(v) रमा सीतया सह पठेत्/पठतु।
(vi) वृक्षात् पत्राणि पतन्ति।
(vii) किं अहं पठेयम् ?
रण्ड: – ग
(अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों में संधि अथवा संधि-विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) हया: + च वहन्ति बोधिताः।
(ii) श्रेष्ठम् + कर्म कर्त्तव्यम्।
(iii) अस्माभिः सत् + मार्गे चलितव्यम्।
(iv) सम्पूर्ण भारते एकच्छत्रं राज्यम् अस्ति।
(v) एतयो: + जननी तेनावमानिता।
उत्तर :
(i) हयाश्च
(ii) श्रेष्ठकर्म
(iii) सन्नमार्गे
(iv) एक + छत्रम्
(v) एतयोर्जननी
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्रितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेथ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) काचिदियमिति व्याश्रमारी।
(क) व्याघ्राय मारयति इति सा
(ख) व्याघ्रं मारयति इति सा
(ग) व्याघ्रस्य मारयति इति सा
(घ) व्याघ्रः मारयति इति स:
उत्तर :
(ख) व्याघ्रं मारयति इति सा।
(ii) मुनि: राजानं इष्टम् अभ्यनन्दत्।
(क) यथिष्टम्
(ख) यथाष्टम्
(ग) यथेष्टम्
(घ) यथोष्टम्
उत्तर :
(ग) यथेष्टम्
(iii) रामः लवकुशौ उपवेशयितुम् कथयति।
(क) लवम् च कुशम् च
(ख) लवाय च कुशाय च
(ग) लवः च कुशः च
(घ) लवम् कुशम् च
उत्तर :
(क) लवम् च कुशम् च
(iv) गलबद्धभृगालक: व्याघ्र: पुन: पलायितः।
(क) गलबद्धः शृगालक:
(ख) गले बद्ध भृगाल यस्य स:
(ग) भृगालस्य गले बद्ध
(घ) गले बद्धे यस्यस:
उत्तर :
(ख) गलेबद्धशृगाल: यस्य स:
(v) क्रोधो हि शत्रु: देहस्य विनाशनाय।
(क) देहविनाशनाय
(ख) देहनाशने
(ग) देहोनाशनाय
(घ) विनाशनाय देहः तम्
उत्तर :
(क) देहविनाशनाय
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) नास्ति मातृसमा प्रिय + टाप्।
(क) प्रिया:
(ख) प्रियम्
(ग) प्रिया
(घ) प्रिये
उत्तर :
(ग) प्रिया
(ii) यत् मम सत्यप्रिय + तल्।
(क) सत्यप्रियता
(ख) सत्यप्रियम्
(ग) सत्यापिता
(घ) सत्यप्रियत्व
उत्तर :
(क) सत्यप्रियता
(iii) व्याघ्रभयात् बुद्धिमती मुक्ता जाता।
(क) बुद्धि + डीप्
(ख) बुद्धिमत् + टाप्
(ग) बुद्धिमत् + डीप्
(घ) बुद्धिः + मतुप्
उत्तर :
(ग) बुद्धिमत् + डीप्
(iv) परश्व: वयम् ऐतिहासिकस्थलानि द्रष्टुं गमिष्याम:।
(क) इतिह्हास + घज्
(ख) इतिहास + ठक्
(ग) इतिहास + तल्
(घ) इतिह्मास + ल्यप्
उत्तर :
(ख) इतिहास + ठक्
(v) अयं सन्दर्भः प्रथमम् अवतीर्णः वसुमतीम् ।
(क) वसु + मतुप्
(ख) वसु + तल्
(ग) वसु + तवत्
(घ) वसु + तमप्
उत्तर :
(क) वसु + मतुप्
8. वाच्यानुसारम् अचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुनः लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) सुधा-इदानीम् _____ गीतापुस्तकं पढ्यते।
(क) पठामि
(ख) पठति
(ग) मया
(घ) अहम्
उत्तर :
(ग) मया
(ii) शीला-अहमपि प्रातः गीताम् _____।
(क) पठामि
(ख) पठ्यते
(ग) पठति
(घ) पठसि
उत्तर :
(क) पठामि
(iii) गीतायां कर्मयोगस्य निरूपणम् अस्ति, एतद्विषये _____ कथं चिन्त्यते ?
(क) भवता
(ख) भवान्
(ग) भवती
(घ) भवत्या
उत्तर :
(घ) भवत्या
(iv) तेन व्याघ्रेण तथाकृत्वा काननं _____।
(क) गम्यते
(ख) गच्छति
(ग) गच्छसि
(घ) गमति
उत्तर :
(क) गम्यते
9. कालबोधकशब्दै: अधोलिखित-दिनचर्यां पूरयत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) उमा प्रातः 8:30 _____ वादने गृहकार्यं करोति।
(ii) सुनीलः प्रातः 6:15 _____ वादने जागर्ति।
(iii) अनिलः सायं 5:00 _____ वादने उद्याने क्रीडति।
(iv) सा प्रात: 7:30 _____ वादने पूजां करोति।
(v) कमला रात्रौ 9:45 _____ वादने स्वपिति।
उत्तर :
(i) सार्ध-अष्ट
(ii) सपाद-षट्/षड्
(iii) पञ्च
(iv) सार्ध सप्त
(v) पादोन दश
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितै: अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत- (केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(मज्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) आशीष: ______ अत्र आगमिष्यति।
(ii) उर्मिला सीता ______ गीतं गायत:।
(iii) परीक्षक: ______ परीक्षणं कृतवान्।
(iv) सोहनः त्वया ______ क्रीडितुम् इच्छति।
मज्जूषा- च, श्व:, ह्यः, सह
उत्तर :
(i) श्व:
(ii) च
(iii) ह्य:
(iv) सह
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्कित-अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित अशुद्धपद के लिए उचित पद चुनकर वाक्यों को पुनः लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) त्वं कदा जन्तुशालां द्रक्ष्यामः ?
(क) पश्यथ
(ख) द्रक्ष्यसि
(ग) द्रक्ष्यन्ति
(घ) द्रक्ष्यामि।
उत्तर :
(ख) द्रक्ष्यसि
(ii) सुदामा कृष्णस्य मित्रः आसीत्।
(क) मित्रे
(ख) मित्रम्
(ग) मित्राणि
(घ) मित्रेण।
उत्तर :
(ख) मित्रम्
(iii) कोकिला: गायति।
(क) गायतः
(ख) अगायत्
(ग) गायन्ति
(घ) गायसि
उत्तर :
(ग) गायन्ति
(iv) भ्रमराः मधुपानम् अकरोत्।
(क) अकुरुताम्
(ख) अकरोत्
(ग) अकुरुथ
(घ) अकुर्वन्
उत्तर :
(घ) अकुर्वन्
खण्ड: – य
(पठितावबोधनम्)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित गध्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
कश्चन निर्धनो जन: भूरि परिश्रम्य किज्चिद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः। तच्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्। एकदा स पिता तनूजस्य रुग्णतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः पुत्रं द्रष्टुं च प्रस्थितः। परमर्थकार्श्येन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्। पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्। ‘ निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा’, एवं विचार्य स पाश्वस्थिते ‘ग्रामे रात्रिनिवासं कतुं कब्चिद् गृहस्थमुपागतः। करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) निर्धनजनः कथं वित्तम् उपार्जितवान् ?
उत्तर :
परिश्रम्य
(ii) तत्तनयः छात्रावासे निवसन् कस्मिन् संलग्न: समभूत् ?
उत्तर :
अध्ययने
(iii) पिता कं द्रष्टुं प्रस्थित: ?
उत्तर :
पुत्रम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) जन: किमर्थ पदाति: प्राचलत् ?
उत्तर :
जनः अर्थकार्श्येन पीडितः पदातिः प्राचलत्।
(ii) निशान्धकारे प्रसृते स: किम् अचिन्तयत् ?
उत्तर :
स: निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा इति अचिन्तयत्।
(iii) तस्मै आश्रयं कः प्रायच्छत् ?
उत्तर :
करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘धनम्’ इत्यस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
वित्तम्
(ii) ‘प्रस्थितः’ इति पदस्य कर्तृपदं किम् ?
उत्तर :
पिता
(iii) ‘गृही’ इति पदस्य किं विशेषणपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर :
करुणापर:
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
निमित्तमुद्विश्य हि यः प्रकुप्यति, ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै, कथं जनस्तं परितोषयिष्यति॥
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) अत्र किम् अकारणं द्वेषि उक्तम् ?
उत्तर :
मन:
(ii) किम् उद्विश्य य: प्रकुप्यति?
उत्तर :
निमित्तम्
(iii) कस्य अपगमे मनुष्यः प्रसीदति ?
उत्तर :
निमित्तस्य
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 × 2 = 2
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) मनुष्यः कदा ध्रुवं प्रसीदति ?
उत्तर :
मनुष्यः निमित्तस्य अपगमे ध्रुवं प्रसीदति।
(ii) कं जनः कथमपि न परितोषयिष्यति?
उत्तर :
जनः अकारणद्वेषि मनस्तु परितोषयिष्यति।
(iii) कीदृश: जनः कदापि दुःखं न प्राप्नोति।
उत्तर :
परिश्रमं कुर्वाणः नरः कदापि दुःखं न प्राप्नोति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘य:’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम् ?
उत्तर :
प्रकुप्यति
(ii) ‘अकारणद्वेषि मनः’ अनयो: पद्योः किं विशेष्यपदम्?
उत्तर :
मन :
(iii) ‘मनुष्य:’ इत्यस्य पदस्य क: पर्यायः श्लोके प्रयुक्त:?
उत्तर :
जन:
14. अधोलिखित नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
लव: – भ्रातरावावां सोद्यौं।
राम: – समरूप: शरीरसन्निवेशः। वयसस्तु न किज्चिदन्तरम्।
लव:- आवां यमलौ।
राम: – सम्प्रति युज्यते। किं नामधेयम् ?
लव: – आर्यस्य वन्द्रनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि (वुर्शं निर्दिश्य) आर्योडपि गुरुचरणवन्द्नायाम् … …….. 1
कुश: – अहमपि कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।
राम: – अहो। उदात्तरम्यः समुदाचारः। किं नामधेयो भवतोर्गुरु:।
लव: – ननु भगवान् वाल्मीकिः।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 / 2 × 2 = 1 (एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) लवं क: पृच्छति यत् किं नामधेयम् ?
उत्तर :
राम:
(ii) लवकुशयोः गुरु: क:?
उत्तर :
वाल्मीकि:
(iii) उदात्तरम्य: क:?
उत्तर :
समुदाचारः
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कुशः किं कथयति ?
उत्तर :
कुशः कथयति- कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।
(ii) भ्रातरावावां सोदर्यों इति श्रुत्वा राम: किं कथयति?
उत्तर :
समरूपः शरीरसन्निवेशः। वयसस्तु न किज्चिदन्तरम्।
(iii) लवकुशयो: गुरु: क: आसीत्?
उत्तर :
वाल्मीकि: लवकुशयो: गुरु: आसीत्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) नाद्यांशे ‘श्रावयामि’ इति क्रियाया: कर्तृपदं किम् अस्ति?
उत्तर :
अहं
(ख) ‘उदात्तरम्यः समुदाचार:’ इत्यत्र विशेष्यपद किम्?
उत्तर :
समुदाचार:
(ग) ‘सहोदरौ’ इत्यस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
सोदर्यों
15. रेखाड्कित-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(क) तत्र राजसिंहो नाम राजपुत्र: वसति स्म।
(ख) शकटीयानम् कण्जलमलिनं धूमं मुल्चति ?
(ग) धेनूनाम् माता सुरभि: आसीत्।
(घ) त्वं मानुषात् बिभेषि।
(ङ) संसारे विद्वांसः ज्ञानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कथ्यते।
उत्तर :
(क) क:
(ख) कीदृशः
(ग) कासाम्
(घ) कस्मात्
(ङ) के
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुन: लिखत- 1 × 4 = 4
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा कीजिए।)
उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृहयते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिता:।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेडिगतज्ञानफला हि बुद्धय:।
अन्वय:-(i)_____ अपि उदीरितः अर्थः _____ गृह्यते, बोधिताः हयाः (ii) ____ च बोधिताः (भारम्) वहन्ति। (iii)_____ जनः अनुक्तम् अपि ऊहति। (iv) _____ परेड्गतज्ञानफलाः हि (भवन्ति)।
मञ्जूषा- नागा:, बुद्धय:, पशुना, पण्डित:
अथवा
मऊ्जूषाया: साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरबित्वा पुनः लिखत-
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
वाक्पटु धैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते॥
भावार्थः -य: मन्त्री (i) ____ सम्भाषणे चतुरः, धैर्ययुक्तः, (ii)____ च भवति, स: मन्त्री (iii) ____ कथमपि (iv) ____ न शक्यते।
मज्जूषा-तिरस्कर्तुम्, निर्भीक:, सभायाम्, विरोधिथि:
उत्तर :
अन्वय:
(i) पशुना
(ii) नागा:
(iii) पण्डित:
(iv) बुद्धय:
अथवा
भावार्थ:
(i) सभायाम्
(ii) निर्भीक:
(iii) विरोधिभि:
(iv) तिरस्कर्तुम्
17. अधोलिखितं-कथांशं समुचित-क्रमेण लिखत- 1 / 2 × 8 = 4
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) तत्र निहितामेकां मञ्जूषाम् आदाय पलायितः।
(ii) चौर: एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयम्” चौरोऽयम् इति।
(iii) चौरस्य पाद्ध्वनिना प्रबुद्धोडतिथि: चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृह्णाच्च, परं विचित्रमघटत।
(iv) तस्यामेव रात्रौ कश्चन चौर: गृहाभ्यन्तरं प्रविष्ट:।
(v) विचित्रा दैवगतिः।
(vi) तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाइभर्त्सयन्
(vii) तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत्।
(viii) यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्।
उत्तर :
(v) विचित्रा दैवगतिः।
(iv) तस्यामेव रात्रौ कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्ट:।
(i) तत्र निहितामेकां मञ्जूषाम् आदाय पलायितः।
(iii) चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धो 5 तिथि: चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृहणाच्च, परं विचित्रमघटत।
(ii) चौर: एव उच्चै: क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम् इति
(vi) तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभर्त्सयन्।
(viii) यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्।
(vii) तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत्।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम्)- 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) कश्चिद् धूर्तः श्रृगालः हसन्नाह।
(क) विडाल:
(ख) व्याघ्र:
(ग) जम्बुक:
(घ) मृग:
उत्तर :
(ग) जम्बुक:
(ii) पिता तनूजस्य रुगणतामाकणर्य व्याकुलो जातः।
(क) शरीरस्य
(ख) पुत्रस्य
(ग) गात्रस्य
(घ) शिष्यस्य
उत्तर :
(ख) पुत्रस्य
(iii) अभियुक्तः अतीव कृशकायः।
(क) दुर्बलः
(ख) सबल:
(ग) भीमकायः
(घ) बलिष्ठ:
उत्तर :
(क) दुर्बल:
(iv) तस्य गृहम् राजमार्ग निकषा वर्तते।
(क) निकटम्
(ख) दूरम्
(ग) स्पर्शम्
(घ) समीपम्
उत्तर :
(क) निकटम्