Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 5 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 5 with Solutions
समय : 3 होरा:
पूर्णाङ्का: : 80
सामान्यनिर्देशा:-
- सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
खण्ड: – क
(अपठितावबोधनम्)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 10
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
सूर्यवंशे सर्वप्रथमं मनुर्नाम नृपः अभवत्। तस्य कुले एव दिलीपः इति ख्यातनामा राजा समुत्पन्नः। राजा दिलीपः सर्वेषां विषयाणां ज्ञाता आसीत् तथापि स: सर्वदा अभिमानरहितः, पराक्रमी, परिश्रमी, क्षमाशीलः आसीत्। दिलीपः न्यायपूर्वक पितृवत् च प्रजापालनं करोति स्म। स: प्रजायाः रक्षणे सर्वदा उद्यतः भवति स्म। अतः सः एव प्रजाया: पिता आसीत्। राजा दिलीप: यदा चिरं सन्ततिं न अलभत तदा तं गुरुवशिष्ठ: सन्ततिं प्राप्तुं कामधेनोः पुत्याः नन्दिन्या: सेवार्थम् आदिशत्। दिलीप: स्वभार्यया सह एकविंशतिः दिवसपर्यन्तं गोसेवाम् अकरोत्। द्वाविंशतितमे दिने एक: सिंहः नन्दिनीम् आक्राम्यत्। दिलीप: गोरक्षायै स्वशरीरं समर्पयितुम् उद्यतः अभवत्। प्रसन्ना नन्दिनी तस्मै सन्तते: वरम् अयच्छत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(एक शब्द का उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) दिलीप: कया सह गोसेवाम् अकरोत् ?
उत्तर :
भार्यया
(ii) दिलीपः किमर्थ स्वशरीरं समर्पयितुम् उद्यत: अभवत् ?
उत्तर :
गोरक्षायै
(iii) सूर्यवंशे सर्वप्रथम क: नृप: अभवत् ?
उत्तर :
मनु:! मनुर्नाम
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 2 = 4
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) गुरुवशिष्ठ: किमर्थ नन्दिन्या: सेवार्थम् आदिशत् ?
उत्तर :
गुरुः वशिष्ठः सन्ततिं प्राप्तुं राजानं दिलीप नन्दिन्याः सेवार्थम् आदिशत्।
(ii) दिलीपः कथं प्रजापालनं करोति स्म ?
उत्तर :
दिलीप: न्यायेन धर्मेण च पितृवत् प्रजापालनं करोति स्म।
(iii) दिलीपः कति दिवसपर्यन्तं गोसेवाम् अकरोत् ?
उत्तर :
दिलीप: एकविंशति-दिवसपर्यन्तं गोसेवाम् अकरोत्।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत।
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर :
शीर्षकम्- दिलीप : / राजादिलीप : / अथवा अन्यः को ऽ पि समुचितः शीर्षक:
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘आक्राम्यत्’ इत्यस्याः क्रियाया: कर्तृपदं किम्?
(क) दिलीप:
(ख) वशिष्ठ:
(ग) सिंह:
(घ) नन्दिनी
उत्तर :
(ग) सिंह:
(ii) ‘क्षमाशील:’ इति पदस्य विशेष्यं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(क) वशिष्ठ:
(ख) दिलीप:
(ग) पराक्रमी
(घ) सिंह:
उत्तर :
(ख) दिलीप:
(iii) ‘वंशे’ इत्यस्य पदस्य कः परांयः अत्र आगत:?
(क) कुले
(ख) सन्तते:
(ग) चिरम्
(घ) राज्ये
उत्तर :
(क) कुले
(iv) अनुच्छेदे ‘अलसः’ पदस्य क: विपर्यय: आगत:?
(क) क्षमाशील:
(ख) परिश्रमी
(ग) पराक्रमी
(घ) तीव्रगामी
उत्तर :
(ख) परिश्नमी
खण्ड: – ख
(रचनात्मकं-कार्यम्)
2. भवान् अभिनवः। भवान् पितुः स्थानान्तरणवशात् असमप्रदेशम् आगतः। स्थानान्तरण-प्रमाणपत्रं प्राप्तुं प्रधानाचायां प्रति लिखिते प्रार्थनापत्रे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं च पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखतु। 1/2 × 10 = 5
(आप अभिनव है। आप पिताजी के स्थानान्तरण के कारण असम प्रदेश आ गये हैं। स्थानान्तरण प्रमाण-पत्र प्राप्त करने के लिए प्रधानाचार्य के प्रति लिखे गये प्रार्थना-पत्र में रिक्त स्थानों को पूरा करके पत्र को उत्तर पुस्तिका पर लिखिए।)
सेवायाम्
माननीया (i) ____
डी. ए. वी. विद्यालय:,
नवदेहली।
विषय:-स्थानान्तरण-प्रमाणपत्रं प्राप्तुं प्रार्थनापत्रम्।
महोदये!
(ii) ______ निवेदनम् अस्ति यद् अहं भवत्या: विद्यालये नवमकक्षायां (iii) ____ 1 मम पितु: (iv) _____ असमप्रदेशस्य गौहाटीनगरे सज्जातम्। मम सम्पूर्णः परिवारः तत्रैव गत्वा निवासं (v) ______ । अहम् अपि (vi) ______ सह गत्वा तत्रैव
(vii) _______। अतः अहं प्रार्थये यत् कृपया मह्नं स्थानान्तरणपत्रं (viii) _______ अनुगृहृातु। भवत्या: (ix) ______ कृपा भविष्यति। धन्यवाद:।
भवत्या: (x) ______ शिष्य:
अभिनवः
नवमकक्षास्थ:
अनुक्रमाळ्क:-3
दिनाह्क: ______
मञ्जूषा-सविनयम्, पद्यमि, प्रधानाचार्या, परिवारेण, करिष्यति, प्रदाय, स्थानान्तरणम्, पठिष्यामि, महती, आज्ञाकारी।
उत्तर :
(i) प्रधानाचार्या
(ii) सविनयम्
(iii) पठामि
(iv) स्थानान्तरणम्
(v) करिष्यति
(vi) परिवारेण
(vii) पठिष्यामि
(viii) प्रदाय
(ix) महती
(x) आज्ञाकारी
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- 1 × 5 = 5
(नीचे दिये गये चित्र को देखकर मज्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
मऊ्जूषा-अग्रजस्य, अनुजस्य, भगिनी, रक्षाबन्धनम्, रक्षासूत्रम्, मणिबन्धे, मिष्टान्नम्, प्रसन्नौ, पर्वण:, बध्नति।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मऊ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्वभि: संस्कृतवाक्यै: एकम् अनुच्छेदं लिखत(मज्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पांच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“दीपावलि:”
मञ्जूषा-दीपानां पड्ड़ः :, जनाः, रात्रौ, पूजयन्ति, प्रतीकम्, मिष्टान्नम्, वितरन्ति, स्फोटरन्ति, दीपमालिकोत्सवः, उल्लासमयम्, अमावस्यायाम्, उत्साहेन, बालका: अपि।
उत्तर :
चित्रवर्णनम् –
- इदम् चित्रम् एकस्य परिवारस्य अस्ति।
- रक्षाबन्धन-पर्वणि सर्वे प्रसन्नाः सन्ति।
- एका भगिनी अनुजस्य मणिबन्धे रक्षासूत्रं बध्नाति।
- पितरौ इदं कृत्यं प्रसन्नतया पश्यतः।
- अग्रजः अपि प्रसन्नो भूत्वा तिष्ठति।
अथवा
अनुच्छेद्लेखनम् –
- ‘दीपावलि:’ इति पर्व प्रतिवर्षम् कार्तिकमासस्य अमावस्यायाम् तिथौ मान्यते।
- सर्वत्र जनाः उत्साहेन रात्रौ पूजयन्ति।
- बालका: मिलित्वा स्थाने-स्थाने स्फोटयन्ति।
- दीपमालिकोत्सव: सर्वें: जनैः उल्लासमय वातावरणे आयोज्यते।
- अस्मिन् पर्वणि जनाः मिष्टान्नम् वितरन्ति।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए। (केवल पाँच वाक्य)
(i) उद्यान में फूल खिल रहे हैं।
Flowers are blooming in the garden.
(ii) मेरे पास पाँच फल हैं।
I have five fruits.
(iii) दिल्ली भारत की राजधानी है।
Delhi is the capital of India.
(iv) कल हम दोनों गोवा गए थे।
Both of us went to Goa yesterday.
(v) कृपया तुम मेरे लिए पानी लाओ।
Please bring water for me.
(vi) शनिवार को मैं उत्सव में जाऊँगा।
I will go to festival on Saturday.
(vii) अब तुम्हें पढ़ना चाहिए।
Now you should read.
उत्तर :
(i) उद्याने पुष्पाणि विकसन्ति।
(ii) मम समीपे पञ्च फलानि सन्ति।
(iii) दिल्ली/देहली भारतस्य राजधानी अस्ति।
(iv) ह्य: आवां गोवानगरम् अगच्छाव/गतवन्तौ।
(v) कृपया त्वं मह्ं//मदर्थ जलम् आनय।
(vi) शनिवासरे अहम् उत्सवं गमिष्यामि।
(vii) अधुना त्वं पठेः अथवा अधुना त्वया पठनीयम// पठितव्यम्।
खण्ड: – ग
(अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाइ्कितपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों में सन्धि अथवा सन्धि विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न) 1 × 4 = 4
(i) अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत।
(ii) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थ: + महान् रिपुः।
(iii) कश्चित् कृषक: बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन् आसीत्।
(iv) किश्चित् कालं नय माम् अस्मात् + नगराद् बहुदूरम्।
(v) अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजक: + तत्र दुर्लभः।
उत्तर :
सन्धिः सन्धिच्छेद्चः –
(i) अचिरात् + एव
(ii) शरीरस्थो महान्
(iii) क: + चित्
(iv) अस्मान्नगरात्
(v) योजकस्तत्र
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्य: चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिये गये विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न) 1 × 4 = 4
(i) वानर: सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति।
(क) वृक्ष उपरि
(ख) वृक्षस्य उपरि
(ग) वृक्षे उपरि
(घ) वृक्षम् उपरि
उत्तर :
(ख) वृक्षस्य उपरि
(ii) प्रकृतिमाता (सस्नेहम्) – भो: भो: प्राणिनः! यूयं सर्वें एव मे सन्ततिः।
(क) स्नेहस्य सहितम्
(ख) स्नेहेन सहितम्
(ग) स्नेहस्य अभाव:
(घ) सोस्नेह:
उत्तर :
(ख) स्नेहेन सहितम्
(iii) सर्वेषामेव मत्कृते महत्त्वं विद्यते समयम् अनतिक्रम्य।
(क) यथासमयम्
(ख) यथासमय:
(ग) उपसमयम्
(घ) समयानुसारम्
उत्तर :
(क) यथासमयम्
(iv) वाक्पटु: केनापि प्रकारेण परर्न परिभूयते।
(क) वाचः पटुः
(ख) वाक् पटु:
(ग) वाचि पदु:
(घ) वाचोपटु:
उत्तर :
(ग) वाचि पटु:
(v) हया: च नागा: च वहन्ति बोधिताः।
(क) हयनागा:
(ख) हयानागौ
(ग) हयानागाश्च
(घ) हयनागौ
उत्तर :
(क) हयनागा:
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाइ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेथ्य: चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) विद्वांसः एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
(क) चक्षुस् + मतुप्
(ख) चक्षुष् + मतुप्
(ग) चक्षुः + मतुप्
(घ) चक्षुः + तमप्
उत्तर :
(ख) चक्षुष् + मतुप्
(ii) विचित्रा दैवगतिः।
(क) विचित्र + टाप्
(ख) विचित्र + ङीप्
(ग) विचित्र + त्व
(घ) विचित्र + तत्
उत्तर :
(क) विचित्र + टाप्
(iii) जम्बुक:- स्वामिन् ! यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम्।
(क) धूर्त + तल्
(ख) धूर्त + टाप्
(ग) धूर्त + त्व
(घ) धूर्त + क्त्वा
उत्तर :
(ख) धूर्त + टाप्
(iv) तस्य भार्या बुद्धि + मतुप् पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(क) बुद्धिमान्
(ख) बुद्धिमती
(ग) बुद्धिमत्
(घ) बुद्धिमन्त:
उत्तर :
(ख) बुद्धिमती
(v) सर्वेषामेव मत्कृते महत् + त्व विद्यते।
(क) महत्ता
(ख) महत्वम्
(ग) महत्त्वम्
(घ) महानता
उत्तर :
(ग) महत्व्वम्
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुन: लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)-
(i) आदित्य :-अभिनव! किं क्रीडितुं गच्छसि ?
(क) त्वया
(ख) त्वम्
(ग) अहम्
(घ) स:
उत्तर :
(ख) त्वम्
(ii) अभिनव:-न, मया तु स्वपाठ:
(क) पठ्यते
(ख) पठामि
(ग) पठ्यसे
(घ) पठति
उत्तर :
(क) पठ्यते
(iii) आदित्य: – शोभनम् ! त्वं । लिखसि किम् ?
(क) निबन्ध:
(ख) निबन्धम्
(ग) निबन्धेन
(घ) निबन्धाय
उत्तर :
(ख) निबन्धम्
(iv) अभिनव:-न, तु गणितस्य अभ्यास: क्रियते।
(क) त्वया
(ख) अहम्
(ग) मया
(घ) त्वम्
उत्तर :
(ग) मया
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित-दिनचर्यां पूरयत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)।
(i) अहं सायं 5: 30 वादने भ्रमणं करोमि।
(ii) केशव: प्रातः 6.00 वादने जागर्ति।
(iii) कपिल: प्रातः 7: 30 वादने विद्यालयं गच्छति।
(iv) सायं 4: 30 वादने निनाद: अतिरिक्तकक्षायै गच्छति।
(v) प्रणव: रात्रौ 8: 45 वादने दूरदर्शनं पश्यति।
उत्तर :
(i) सार्ध पञ्च
(ii) षड्
(iii) सार्ध सप्त
(iv) सार्ध चतुर
(v) पादोन-नव
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत- 1 × 3 = 3
(केवलं प्रश्नत्रयम)
(मज्जूषा में दिये गये उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। (केवल तीन प्रश्न)
(i) छात्रा: पादपान् सिश्वन्ति।
(ii) दुर्वहम् जीवितं जातम्।
(iii) निर्जनस्थाने रोदनं भवति।
(iv) गणितस्य परीक्षा अभवत्।
मज्जूषा- अत्र, इदानीम्, वृथा, ह्य:
उत्तर :
(i) इदानीम्
(ii) अत्र
(iii) वृथा
(iv) ह्य:
11. अधोलिखितवाक्येणु रेखाह्कित-अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित अशुद्ध पद के लिए उचित पद चुनकर वाक्यों को पुनः लिखिए।) (केवल तोन प्रश्न)
(i) भवान् फलं खाद।
(क) खादसि
(ख) खादन्तु
(ग) खादतु
(घ) खाद्यताम्
उत्तर :
(ग) खादतु
(ii) वृक्षाणि हरिताः सन्ति।
(क) वृक्षान्
(ख) वृक्षा:
(ग) वृक्षौ
(घ) वृक्षः
उत्तर :
(ख) वृक्षा:
(iii) स: ग्रामं गच्छन्ति।
(क) गच्छसि
(ख) गच्छत:
(ग) गच्छति
(घ) गच्छ
उत्तर :
(ग) गच्छति
(iv) आनन्द: ह्यः न आगमिष्यति।
(क) आगच्छत्
(ख) आगच्छति
(ग) आगच्छन्
(घ) अगच्छत्
उत्तर :
(क) आगच्छत्
खण्ड: – घ
(पठितावबोधनम्)
12. अधोलिखित गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
अस्ति देउलाख्यो ग्रामः। तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म। एकदा केनापि आवश्यककार्येण तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता। मार्गे गहनकानने सा बुद्धिमती एकं व्याघ्रं ददर्श। सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्ट्र्यात् पुत्रौ चपेटया प्रहत्य जगाद- “कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः? अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्। पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लक्ष्यते’। इति श्रुत्वा व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रो भयाकुलचित्तो नष्ट:।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए। केवल दो प्रश्न।)
(i) क: भयाकुलचित्तो नष्ट:?
उत्तर :
व्याघ्र:
(ii) सा बुद्धिमती कुत्र एकं व्याघ्रं ददर्श?
उत्तर :
मार्गे/गहनकानने
(iii) राजसिंहः क: आसीत्?
उत्तर :
राजपुत्र:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 × 2 = 2
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) सा पुत्रौ चपेटया प्रहत्य किं जगाद ?
उत्तर :
सा पुत्रौ चपेटय प्रहत्य जगाद-“कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः ? अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्। पश्चाद् अन्यो द्वितीय: कशिचल्लक्ष्यते”।
(ii) बुद्धिमती सा किमर्थ पितुर्गुहं प्रति चलिता ?
उत्तर :
बुद्धिमती सा आवश्यककार्येण पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(iii) मार्गे सा बुद्धिमती किं ददर्श ?
उत्तर :
मार्गे सा बुद्धिमती एकं व्याघ्रं ददर्श ?
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्न द्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देश के अनुसार उत्तर लिखिए)-(केवल दो प्रश्न)
(i) गहनकानने सा बुद्धिमती एक व्याघ्रं ददर्श इत्यस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम् ?
उत्तर :
बुद्धिमती
(ii) तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता इत्यत्र किं विशेषणपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
भार्या
(iii) ‘गता’ इत्यस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
चलिता
13. अधोलिखित पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
दुर्वहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम्।
शुचि पर्यावरणम्॥
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम्।
मनः शोषयत् तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्॥
दुर्दान्तैर्दशनैरमुना स्यान्नैव जनग्रसनम्।
शुचि पर्यावरणम्॥
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) केवल दो प्रश्न-
(i) अत्र किं दुर्वहं जातम् ?
उत्तर :
जीवितम्
(ii) कदा महानगरे कालायसचक्रं चलति?
उत्तर :
अनिशम्
(iii) पर्यावरणं कीदृशं भवितव्यम् ?
उत्तर :
शुचि
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम) 1 × 2 = 2
(पूर्ण वाक्य के उत्तर लिखिए।) केवल दो प्रश्न-
(i) कालायसचक्र किं कुर्वत् वक्रं भ्रमति?
उत्तर :
कालायसचक्रम् अनिशं चलद् वक्रं भ्रमति।
(ii) कै: जनग्रसनं न स्यात् ?
उत्तर :
दुर्दान्तैः दशनैः जनग्रसनं न स्यात्।
(iii) का अस्मांक शरणम् अस्ति?
उत्तर :
प्रकृतिः एव अस्माकं शरणम् अस्ति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्न द्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देश के अनुसार उत्तर लिखिए)-(केवल दो प्रश्न)
(i) कविः कुत्र सज्चरणं कर्तुम् इच्छति ? इत्यत्र किं क्रियापद प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
इच्छति
(ii) ‘महानगरम्’ इत्यत्र किं विशेष्यपदम् अस्ति?
उत्तर :
नगरम्
(iii) ‘अशुचि:’ इत्यस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम्।
उत्तर :
शुचि:
14. अभोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
मयूर: – (वृक्षोपरित: – साद्टहासपूर्वकम्) विरम, विरम, आत्मश्लाघायाः। किं न जानासि यत्-
यदि न स्यान्नरपति: सम्यड्नेता ततः प्रजा। अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥ को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। ‘स्थितप्रज्’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि। धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्व पक्षिकुलमेवावमानितं जातम्।
वानर: – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्य: वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे बन्यजीवाः।
मयूर: – अरे वानर! तूष्ण्णी भव। कथं त्वं योग्य: वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं मां वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना। यतः कोऽप्यन्य: विधातुः निर्णयम् अन्यथा कतुं क्षमः?
काक: – (सव्यड्ग्यम्) अरे अहिभुक् ! नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)-
(i) क: सगर्व वदति ?
उत्तर :
वानर:
(ii) नाट्यांशे कः श्लोकं वदति?
उत्तर :
मयूर:
(iii) ‘अरे वानर! तूष्ण्णी भव।’ इति क: कथयति?
उत्तर :
मयूर:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) विधात्रा मयूरः कथं पक्षिराजः कृतः?
उत्तर :
शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एव मयूरः पक्षिराजः कृतः।
(ii) काकः किं वदति?
उत्तर :
काक: (सख्यड् ग्यम्) – “अरे अहिभुक् नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।” इति वदति।
(iii) वानरः (सगर्व) किं वदति ?
उत्तर :
वानर: (सगवं) “अहमेव योग्य: वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवा:” इति कथयति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत् (केवलं प्रश्नद्वयम्)- 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) अहमेव योग्यः वनराजपदाय इत्यत्र क: कथयति?
उत्तर :
वानर:
(ii) स्थापयता विधात्रा’ इत्यन्त्र किं विशेष्यपदम् प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
विधात्रा
(iii) ‘मस्तके’ इत्यस्य पदस्य कृते किं अन्न पर्यायपद प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
शिरसि
15. रेखाछ्कित-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्)- 1 × 4 = 4
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)-
(क) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ताः पङ्क्तयः धावन्ति।
(ख) बुद्धिमती चपेटया पुत्रौ प्रहुतवती।
(ग) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना अस्ति।
(घ) सुराधिपः ताम् अपृच्छत्।
(ङ) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
उत्तर :
(क) कुत्र
(ख) कया
(ग) कस्या:
(घ) क:
(ङ) कस्मै
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत- 1 × 4 = 4
(मज्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा कीजिए।)
त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुड्क्तेऽपक्वं विमूढधीः॥
अन्वयः -यः (i) ____ वाचम् त्यक्त्वा परुषाम् वाचम् (ii) ____
(सः) विमूढधी: पक्वम् (फलम्)
(iii) ______ अपक्वम् फलम्
(iv) _____।
मज्जूषा-अभ्युदीरयेत्, भुङ्क्ते, धर्मप्रदाम्, परित्यज्य अथवा
मञ्जूषाया: साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थें रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत-
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ रिक्त स्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
काक: कृष्ण: पिक: कृष्णः को भेद: पिककाकयोः। वसन्तसमये प्राप्ते काक: काक: पिक: पिकः॥
भावार्थ:-अस्य भावोऽस्ति यत् _____ वर्ण: कृष्णः वर्तते पिकस्य अपि वर्ण: _____ एव अस्ति। अतः पिके काके च कः भेद: अस्ति अर्थात् वर्णदृष्ट्या तयोः कश्चिद् भेदो न दृश्यते। परन्तु यदा ____ समय: आगच्छति तदा तयो: स्वरै: ज्ञायते यत् क: _____ अस्ति कश्च पिको वर्तते।
मउ्जूषा-वसन्तस्य, काकस्य, काकः, कृष्ण:
उत्तर :
अन्वय: –
(i) धर्मप्रदाम्
(ii) अभ्युदीरयेत्
(iii) परित्यज्य
(iv) भुङक्ते।
अथवा
भावार्थम् –
अस्य भावोऽस्ति यत् काकस्य वर्णः कृष्णः वर्तते पिकस्य अपि वर्णः कृष्णः एव अस्ति। अतः तयोः पिके काके च क: भेद: अस्ति अर्थात् वर्णदृष्ट्या तयोः कश्चिद् भेदो न दृश्यते। परन्तु यदा वसन्तस्य समयः आगच्छति तदा तयोः स्वरैः ज्ञायते यत् क: काक: अस्ति कश्च पिको वर्तते।
17. अधोलिखित-कथांशं समुचित-क्रमेण लिखत- 1 / 2 × 8 = 4
(निम्नलिखित वाक्यांश को समुचित क्रम से लिखिए।)
(i) एकः कृषकः आसीत्।
(ii) पुत्रस्य दैन्यावस्थां दृष्ट्वा सुरभिः दु:खिता अभवत्।
(iii) सुरभे: इमाम् अवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः ताम् अपृच्छत्-‘अयि शुभे! किमेवं रोदिषि’ इति।
(iv) कृषक: तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत।
(v) तस्य समीपे द्वौ बलीवर्दौ आस्ताम्।
(vi) क्रुद्ध: कृषक: तमुत्थापयितुं बहुवारं यत्नमकरोत्।
(vii) सः वृषभः हलम् ऊद्वा गन्तुम् अशक्त: क्षेत्रे पपात।
(viii) तयोः बलीवर्दयोः एक: शरीरेण दुर्बलः आसीत्।
उत्तर :
(i) एकः कृषकः आसीत्।
(v) तस्य समीपे द्वै बलीवदौं आस्ताम्।
(viii) तयोः बलीवर्दयो: एक: शरीरेण दुर्बलः आसीत्।
(iv) कृषक: तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत।
(vii) स: वृषभः हलम् ऊद्वा गन्तुम् अशक्तः क्षेत्रे पपात।
(vi) क्रुद्ध: कृषक: तमुत्थापयितुं बहुवारं यल्नकरोत्।
(ii) पुत्रस्य दैन्यावस्थां दृष्ट्वा सुरभि: दु:खिता अभवत्।
(iii) सुरभे: इमाम् अवस्थां दृष्ट्वा सुराधिप: ताम् अपृच्छत्- ‘अयि शुभे! किमेवं रोदिषि’ इति।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्रितपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम) – 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) नवमालिका रसालं मिलिता।
(क) वनम्
(ख) आम्रम्
(ग) वृक्षम्
(घ) पत्रम्
उत्तर :
(ख) आम्रम्
(ii) राजपुत्रस्य भार्या पुत्रद्वयोपेता पितृगृहं प्रति चलिता।
(क) माता
(ख) सखी
(ग) पत्नी
(घ) स्त्री
उत्तर :
(ग) पत्नी
(iii) वृष: जवेन गन्तुम् अशक्तः आसीत्।
(क) तीव्रगत्या
(ख) ‘जव’ इति अन्नेन
(ग) मन्दं मन्दम्
(घ) तीव्रेण
उत्तर :
(क) तीव्रगत्या
(iv) करी च सिंहस्य बलं जानाति।
(क) कर:
(ख) सिह:
(ग) गज:
(घ) शशक:
उत्तर :
(ग) गजः।