Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 6 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 6 with Solutions
अवधिः 3 होरा:
पूर्णाङ्का: : 80
सामान्यनिर्देशा:-
(i) कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 11 पृष्ठानि मुद्रितानि सन्ति।
(ii) कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति।
(iii) अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डा: सन्ति।
(क) खण्ड: – अपठितावबोधनम् – 10 अङ्क:
(ख) खण्ड: – रचनात्मककार्यम् – 15 अङूः:
(ग) खण्ड: – अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ्क:
(घ) खण्ड: – पठितावबोधनम् – 30 अङ्का:
(iv) प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
(v) उत्तरलेखनात् पूर्व प्रश्नस्य क्रमाङूः अवश्यं लेखनीयः।
(vi) प्रश्नस्य क्रमाङूः प्रश्नपत्रानुसारम् एव लेखनीयः।
(vii) सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
(viii) प्रश्नानां निर्देशा: ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः।
(‘क’ खण्ड:)
अपठितावबोधनम्
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
अस्माकम् देशः प्राचीनकालादेव प्राकृतिक-पर्यावरणस्य पोषक:। वैदिककाले यद्यपि पर्यावरणस्य प्रदूषणस्य समस्या नासीत् तथापि वेदेषु स्थाने-स्थाने ऋषीणां पर्यावरणविषयकं चिन्तनं दृश्यते। अद्य पर्यावरण-प्रदूषर्ण संसारस्य भीषणतमा समस्या वर्तते, परं जनाः अस्याः गाम्भीर्यं न अनुभवन्ति। पर्यावरणं रक्षणीयं वृक्षाः रोपणीया: रक्षणीया: च इति शृण्वन्तः उद्धोषयन्तः अपि वयं प्रतिदिन तेषां कर्तनं पश्यामः। ‘प्लास्टिक’ इति रसायनेन निर्मितवस्तूनि पर्यावरणाय हानिकराणि इति जानन्तः अपि जनाः एतेषां प्रयोगं बाहुल्येन कुर्वन्ति। पर्यावरणप्रदूषकं धूमं क्षिपतां वाहनानाम् औद्योगिक-यन्त्रागाराणां सड्ख्या निरन्तरं वर्धमाना अस्ति। यद्यपि विकासाय नवीना: आविष्काराः, अपेक्षिताः परं सञ्चाराय विस्तृताः सुरक्षिताः मार्गाः जनानां कृते अपि आवश्यका: एव। यदि पर्यावरणं प्राविजीवनाय अनुकूलं न भविष्यति तर्हि पृथिव्यां जीवनमेव असम्भवं भविष्यति तदा भौतिकविकासेन किम् ! अतः सर्वकारः जनसहयोगेन सर्वथा पर्यावरणरक्षणाय यत्नशीलः भवेदिति।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(i) के रोपणीया: रक्षणीया: च ?
उत्तर :
वृक्षा:
(ii) कदा पर्यावरणस्य प्रदूषणस्य समस्या नासीत् ?
उत्तर :
वैदिककाले
(iii) अस्माकं देशः कस्य पोषक: ?
उत्तर :
प्राकृतिक-पर्यावरणस्य
(आ) पूर्णवाक्येन लिखत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 2 = 4
(i) किं जानन्तः जनाः प्लास्टिक-निर्मितवस्तूनां प्रयोगं बाहुल्येन कुर्वन्ति ?
उत्तर :
‘प्लास्टिक’ इति रसायनेन निर्मितवस्तूनि पर्यावरणाय हानिकराणि इति जानन्तः अपि जना: एतेषां प्रयोगं बाहुल्येन कुर्वन्ति।
(ii) यदि पर्यावरणं प्राणिजीवनाय अनुकूलं न भविष्यति तर्हि किं भविष्यति ?
उत्तर :
यदि पर्यावरणं प्राणिजीवनाय अनुकूलं न भविष्यति तर्हि प्रथिव्यां जीवनयेव असम्भवं भविष्यति।
(iii) केषां सड्ख्या निरन्तरं वर्धमाना अस्ति ?
उत्तर :
पर्यावरण प्रदूषकं घूयं क्षिपतां वाहनानाम् औद्योगिकयन्त्रागारुणां संख्या निरन्तरं वर्धमाना अस्ति।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। 1
उत्तर :
समुचितं शीर्षकम् पर्यावरणम्/पर्यावरणम् संरक्षणम्
(ई) यथानिर्देश़म् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(i) ‘जनाः अस्याः गाम्भीर्यं न अनुभवन्ति’ अत्र किं क्रियापदम्?
(क) जना:
(ख) अत्र
(ग) अस्या:
(घ) अनुभवन्ति
उत्तर :
(घ) अनुभवन्ति
(ii) ‘नवीना: इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् ?
(क) जना:
(ख) आविष्कारा :
(ग) अपेक्षिता:
(घ) मार्गा:
उत्तर :
(ख) आविष्कारा:
(iii) ‘शोषक:’ इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) विषय:
(ख) चिन्तनीय :
(ग) सरल:
(घ) पोषक:
उत्तर :
(घ) पोषक:
(iv) ‘वयं प्रतिदिन तेषां कर्तन पश्यामः।’ अस्मिन् वाक्ये ‘पश्याम:’ क्रियायाः कर्तृपदं किं प्रयुक्तम् ?
(क) वयम्
(ख) तेषाम्
(ग) प्रतिदिनम्
(घ) कर्तनम्
उत्तर :
(क) वयम्
(‘ख’ खण्ड:)
रचनात्मकं-कार्यम्
2. भवती प्रभा अस्ति। स्वमातरं प्रति स्वस्वास्थ्यविषये लिखितम् इदं पत्रं मञ्जूषाया: सहायतया पुन: सम्पूर्ण लिखतु। 1 / 2 × 10 = 5
विद्यालयपरिसर:
(i) ………….
समादरणीया: (ii) ………..
सादरं प्रणामाः ।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। सम्प्रति मम (iii) ………. परीक्षा सञ्चरति। अत्र छात्रावासे पठनस्य वातावरणं तु शोभनं वर्तते। अत्र अध्यापका: अपि च अतीव कर्मठा: सन्ति। अतः पठनस्य कार्यं (iv)…….. एव भवति, परन्तु अध्ययनकारणात् शयनस्य भोजनस्य च (v)……….. एव न प्राप्यते। अतः अद्यत्वे मम (vi)…….. सुष्ठु नास्ति। अहं (vii)……… पीडिता अस्मि। परं काचिद् अपि (viii)…….. नैव करणीया। आशासे अहं शीघ्रमेव पूर्णतया स्वस्था भविष्यामि। परीक्षाया: अनन्तरं (ix)…… आगामिष्यामि। तदा वयं मिलित्वा भ्रमणाय वाराणसीनगरं गमिष्यामः। पित्रे (x)……..। भवत्या: पुत्री
प्रभा
मज्जूषा-वार्षिकी, शिमलातः, ज्वरेण, मातृचरणा:, गृहम्, स्वास्थ्यम्, समुचितम्, नम:, समयः, चिन्ता।
उत्तर :
(i) शिमलात:
(ii) मातृचरणा:
(iii) वार्षिकी
(iv) समुचितम्
(v) समय:
(vi) स्वास्थ्यम्
(vii) ज्वरेण
(viii) चिन्ता
(ix) गृहम्
(x) नम:
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- 1 × 5 = 5
मञ्जूषा-उद्यानम्, धावतः, जनौ, वातावरणम्, नगरस्य, महिला, वृक्षाः, साधारणम्, विशालभवनानि, बसस्थानम्, स्वचछम्, प्रतीक्षाम्, तिष्ठन्ति, अवकरपात्रम्।
अथवा
मञ्जूषाप्रदतशब्दाना साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतवाक्यै: एकम् अनुच्छेद् लिखत।
‘वृक्षाः अस्माकं मित्राणि’
मऊ्जूषा-वृक्षाः, सत्पुरुषाः, परोपकारम्, छाया, फलानि, पुष्पाणि, जनाः, पवनः, काष्ठम्, शीतलः, स्वास्थ्याय, आवश्यकम्, पथिकः, आनन्दम्, अनुभवन्ति, भूमेः संरक्षणम्, वर्षा, पक्षिभ्यः वासः।
उत्तर :
चित्रवर्णनम्-
(i) इदम् चित्रम् उद्यानस्य अस्ति।
(ii) इदम् परितः अनेकाः वृक्षाः तिष्ठन्ति।
(iii) अस्य उद्यानस्य समीपं बसस्थान् वर्तत।
(iv) अत्र अनेके जनाः महिलाः च बसयानस्य प्रतिक्षां कुर्वन्ति।
(v) अत्र स्वच्छता-व्यवस्थायै स्थाने-स्थाने अवकारपात्रम् अस्ति।
अथवा
अनुच्छेद लेखनम् –
(i) वृक्षाः अस्माकं स्वास्थाय आवश्यकाः सन्ति।
(ii) वृक्षाणाम् छायेषु पथिक: आनन्दम् अनुभवति।
(iii) वृक्षाःजनानां परोपकाराय छाया, फलानि, पुष्पाणि च प्रयच्छन्ति।
(iv) वृक्षाणां पवनः प्राणवायु: कथ्यते।
(v) प्राणवायुं बिना जीवनं निरर्थकम् अस्ति।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपञ्चवाक्यम्) 1 × 5 = 5
(i) कल तुम कहाँ गए थे ?
Where did you go yesterday?
(ii) घर के बाहर मत खेलो।
Do not play outside the home.
(iii) भारत ऋषियों की भूमि है।
Bharat is the land of saints.
(iv) हमारा जीवन अनुशासित होना चाहिए।
Our life should be disciplined,
(v) मैं अपने जन्मदिन पर देवालय जाऊँगा।
I will go to the temple on my birthday.
(vi) हम बाग में खेलते हैं।
We play in the garden.
(vii) बालक मित्रों के साथ पढ़ता है।
The child studies with friends.
उत्तर :
अनुवादः (केवलं वाक्यपञ्चकम्)
(i) हृः त्वं कुत्र अगच्छ।
(ii) या क्रीड गृहात् बहि:।
(iii) भारतः ऋषीणां भूमिरस्ति।
(iv) अस्माकं जीवनं अनुशासितं भवितव्यम्।
(v) अहं स्व जन्मदिवसे देवालयं गमिष्यामि।
(vi) वयं उपवने क्रीडामः।
(vii) बालक: मित्रै: सह पठति।
(‘ग’ खण्ड:)
अनुप्रयुक्तव्याकरणम्
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाडिक्कतपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(i) क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति।
(ii) प्रकृतिः +एव शरणम्।
(iii) उदीरितः + अर्थः पशुनापि गृह्यते।
(iv) अचिरादेव चण्डवातेन सह प्रवर्ष: समजायत।
(v) माम् नय अस्मात् + नगरात् बहुदूरम्।
उत्तर :
(i) इत: + ततः।
(ii) प्रकृतिरेव
(iii) उदीरितोऽर्थ:
(iv) अचिरात् + एव
(v) अस्मान्नगरात्।
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्य: चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(i) स: भारवेदनया क्रन्दति स्म।
(क) भारम् वेदनया
(ख) भारस्य वेदनया
(ग) भारेण वेदनया
(घ) भाराय वेदनया
उत्तर :
(ख) भारस्य केदनया।
(ii) प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा मे भवन्तु पिष्टाः।
(क) लता च तरु: च
(ख) लता च तरवः च
(ग) लताः च गुल्माः च
(घ) लताः च तरवः च गुल्माः च।
उत्तर :
(घ) लताः च तरवः च गुल्माः च
(iii) रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च।
(क) उपरामम्
(ख) उपरामेण
(ग) उपराम:
(घ) उपरामस्य
उत्तर :
(क) उपरामम्
(iv) को भेद: पिक: च काकः च तयो: ।
(क) पिककाकम्
(ख) पिककाकयो:
(ग) पिककाकस्य
(घ) पिककाका:
उत्तर :
(ख) पिककाकयो:
(v) विमूढधी: मधुंर न वदति।
(क) विमूदा धी:
(ख) विमूढ: धी
(ग) विमूढाः धिय:
(घ) विमूला धी: यस्य स:
उत्तर :
(घ) विम्ढाधी: यस्यस:
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेथ्य: चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(i) भगवान् वाल्मीकिः वधूः इति।
(क) भग + वन्
(ख) भग + मतुप्
(ग) भग + वतुप्
(घ) भग + क्तवतु
उत्तर :
(ख) भग + मतुम्
(ii) सर्वेषामेव मत्कृते महत् + त्व विद्यते।
(क) महत्ता
(ख) महत्त्वम्
(ग) महत्त्व:
(घ) महात्वम्
उत्तर :
(ख) महत्त्वम्
(iii) किं नामधेया युवयोर्जननी।
(क) नामधेय + तल्
(ख) नामधेय + त्व
(ग) नामधेय + कत्वा
(घ) नामधेय + टाप्
उत्तर :
(घ) नायधेय + टाप्
(iv) देशस्य सेवा सर्वेषां नीति + ठक् कर्तव्यम् भवेत्।
(क) नैतिकम्
(ख) नैतिकी
(ग) नैतिक:
(घ) नैतिक
उत्तर :
(क) नैतिकम्
(v) नृत्यातिरिक्त का तव विशेषता ?
(क) विशेष + टाप्
(ख) विशेष + क्त
(ग) विशेष + तल्
(घ) विशेष + क्तवतु
उत्तर :
(ग) विशेष + तल्।
8. वाच्यानुसारं उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(i) मोहन:- रमे ! किं तत्र शालायाम् गायक: गीतानि गायति।
रमा – आम्, तत्र गायकेन गीतानि
(क) गायति
(ख) गायन्ति
(ग) गीयन्ते
(घ) गीयते
उत्तर :
(ग) गीयन्ते
(ii) मोहन:- किं कापि बाला तत्र नृत्यति ?
रमा – आम्, तंत्र तु द्वे बाले…………. 1
(क) नृत्यति
(ख) नृत्यत:
(ग) नर्तिष्यित:
(घ) नृत्यन्ति
उत्तर :
(ख) नृत्यतः
(iii) मोहन:- किम् इदानी त्वम् अपि तत्र गच्छसि ?
रमा – आम् अपि तंत्र गस्यते।
(क) अहम्
(ख) क्यम्
(ग) मया
(घ) त्वया
उत्तर :
(ग) मया
(iv) मोहन:- अरे! गुरु: आयाति। अह तु प्रणमामि।.
(क) गुरुम्
(ख) गुरु:
(ग) गुरवे
(घ) गुरो:
उत्तर :
(क) गुरुम्
9. कालबोधकशब्दै: अधोलिखित-दिनचर्या पूरयत(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(i) अहुं नित्यं रात्रौ (8: 30) भोजनं करोमि।
(ii) तदन्तरं (8:45) भ्रमणाय गच्छमि।
(iii) तदा (9.30) मनोरञ्जनाय दूरर्शनं पश्यामि।
(iv) दूरदर्शनं दृष्ट्वा (10000) पठनं करोमि।
(v) रात्रौ (11: 15) अहुं स्वपिमि।
उत्तर :
(i) सार्ध अष्टवादने
(ii) पादोन नववादने
(iii) सार्ध नववादने
(iv) दसवादने
(v) सपाद एकादशवादने
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अघोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत- (केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(i) ते सभायां मा वदेयु:।
(ii) यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि वेलाप्यवेला स्यात्।
(iii) यूयम् प्रयासं कुरुत
(iv) मार्गेषु अवकरं न क्षिपेयु:।
उत्तर :
(i) वृथा
(ii) तदा
(iii) अपि
(iv) इतस्तत:
मञ्जूषा-तदा, इतस्ततः, वृथा, अपि।
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाछ्कित-अशुद्धपदाय अचितपदं चित्वा वाक्यानि पुन: लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 3 × 1 = 3
(0) पवन वेगेन वहति।
(क) पवन
(ख) पावनम्
(ग) पवन:
(घ) पवनेन
उत्तर :
(ग) पवन:
(ii) अहं आम्रं खादति।
(क) खादामि
(ख) खादतः
(ग) खादसि
(घ) खादाम:
उत्तर :
(क) खादामि
(iii) मोहन: गृहं तत्रास्ति।
(क) मोहनम्
(ख) मोहनात्
(ग) मोहने
(घ) मोहनस्य
उत्तर :
(घ) मोहनस्य
(iv) भवान् श्वः कुत्र गच्छति ?
(क) गमिष्यति
(ख) अगच्छत्
(ग) गच्छतु
(घ) आगमिष्यति
उत्तर :
(क) गमिष्यति।
(‘घ’ खण्ड:)
पठित-अवबोधनम्
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
कश्चन निर्धनो जन: भूरि परिश्रम्य किअ्अद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः। तत्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्। एकदा स पिता तनूजस्य रुणतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः पुत्रं द्रष्टुं च प्रस्थितः। परमर्थकाश्श्येन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत् । पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत। निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ‘ इति विचार्य स पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कतुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः। करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) कीदृशः जन: भूरि परिश्रम्य किज्चिद् वित्तमुपार्जितवान् ?
उत्तर :
निर्धन:
(ख) तनयः कुत्र निवसन् अध्ययने संलग्न: समभूत्?
उत्तर :
छायावासे
(ग) करुणापरो गृही कस्मै आश्रय प्रायच्छत् ?
उत्तर :
तस्मै (निर्धनजनाय)
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 × 2 = 2
(क) स पिता किमर्थ व्याकुलो जातः ?
उत्तर :
स पिता तनूजस्य रुणतामाकर्ण्य व्याकुलो जात:
(ख) स: किं विचार्य पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कतुं कब्जिद् गृहस्थमुपागतः ?
उत्तर :
निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा शुभावहाइति विचार्य सः पाश्वर्थिते ग्रामे रात्रिनिकयं कतुं कश्चिद् गृहस्थमुपागतः।
(ग) अर्जितिन वित्तेन सः जनः किम् अकरोत् ?
उत्तर :
तेन अर्जितेन वित्तेन सः जनः स्वपुत्रम् एकस्मिन महाविद्यालये प्रवेशं दाययितुं सफलो जातः।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत -(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) “परमर्थकाश्येंन पीडितः स: बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्” अत्र वाक्ये कर्तृपद किम् ?
उत्तर :
स:
(ख) ‘करुणापरः’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् ?
उत्तर :
गृही
(ग) ‘पुत्रस्य’ इति पदस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
तनूजस्य
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। 5
वायुमण्डलं भृशं दूषितं न हि निर्मलं जलम्। कुत्सितवस्तुमिश्रितं भक्ष्यं समलं धरातलम्।। करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम्। शुचि…..।।
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) जलं कीदृशं न अस्ति ?
(ख) समलं किम् अभवत् ?
(ग) भृशं दूषित किम् अस्ति ?
उत्तर :
(क) निर्मलं
(ख) धरातलम्
(ग) वायुमण्डलं
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (केवलम् प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) मनुष्यै: किं करणीयम् ?
(ख) भक्ष्यं कीदृशं जातम् ?
(ग) शुद्धीकरणं कुत्र करणीयम् ?
उत्तर :
(क) मनुष्यै: बहिन्तर्जगति बहुशुद्धीकरणं करणीयम्।
(ख) कुत्सितवस्तु मिश्रितं भक्ष्यं जातम्।
(ग) शुद्धीरण् बहिरन्तर्जगति बहुकरणीयम्।
(इ) भाषिककार्यम् -(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) ‘बहु’ इति पदस्य पर्यायपद किमस्ति ?
(ख) ‘अन्तर्’ इति पद्स्य विपर्ययपदं किम् ?
(ग) ‘जलम्’ इति पदस्य विशेषणपदं किम् ?
उत्तर :
(क) भृशं
(ख) बहि:
(ग) निर्मलं
14. अधोलिखित नाटयांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। 5
(एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रकौ अपि नदीजलं पातुमागतौ एत विवाद श्रुणुतः वदतः च)
व्याघ्रचित्रकौ – अरे किं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते ? एतदर्श तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयन कुर्वन्तु सर्वसम्मतया।
सिंह – तूष्ण्णी भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षकौ न तु रक्षकौ । एते वन्यजीवा: भक्षकं रक्षकपदयोग्य न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलति।
बक: – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु को ऽ पि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशीतिलेशस्यस्यापि अवकाशः एव नास्ति।
सर्वे पक्षिणः – आम् आम् – कश्चित् खगः एव वनराज: भविष्यति इति।
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) कौ नदीजलं पातुमागतौ ?
(ख) ‘तूर्ण्णी भव’ इति क: कथयति ?
(ग) किमर्थ सुपात्र चीयते ?
उत्तर :
(क) व्याघ्रचित्रकौ
(ख) सिंह:
(ग) वनराजपदाय
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (केवलम् प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) तत्र किमर्थ विचारविमर्शः प्रचलति ?
(ख) अधुना किं निश्चेतव्यम्?
(ग) सर्वे पक्षिणः किं कथयन्ति ?
उत्तर :
(क) एते वन्यजीवा: भक्षकं रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलति।
(ख) अधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम्।
(ग) सर्वे पक्षिणः उच्चैः कथयन्ति यत् काश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति।
(इ) भाषिककार्यम् 1 × 2 = 2
(क) ‘एतस्मित्रेव काले व्याघ्रचित्रकौ अपि नदीजलं पातुम् आगतौ’ वाक्ये किं कर्तृपदम् प्रयुक्तम् ?
(ख) ‘पक्षिण:’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणपदं किम् ?
(ग) ‘कलहम्’ इति पदस्य किं पर्यायपद गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर :
(क) व्याघ्रचित्रकौ
(ख) सर्वे
(ग) विवादम्
15. रेखाड्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्)- 1 × 4 = 4
(i) आत्मकल्याणम् इच्छन् नर: कदापि परेषाम् अहितं कर्म न कुर्यात्।
(ii) अयम् अन्येथ्यो दुर्बलः।
(iii) पुरा त्वया मझ्य व्याघत्रय तत्तम्।
(iv) चातकः वने वसति।
(v) तपोवनवासिनः जननी द्वेवीनाम्ना आघ्बयन्ति।
उत्तर :
(i) केषां
(ii) केभ्यो
(iii) कस्मै
(iv) क:
(v) कया
16. मज्जूषायाः सहायतया अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयत। 1 × 4 = 4
मृगा मृगै: सङ्भमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः।
मूर्खाश्च मूर्खैः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्।।
अन्वय: – मृगाः (i) ………. गावश्च गोभिः (ii) ……… तुरड़्ञै:, मूर्खा: मूर्खैं: सुधिय: सुधीभि: सङ्गम् (iii) ……… । (iv) …… समान-शील व्यसनेषु (भवति)।
मञ्जूषा-सख्यम्, मृगैः, तुरगाः, अनुव्रजन्ति
अथवा
अधोलिखितश्लोकस्य भावार्थं मज्जूषात: उचितपदानि चित्वा पूरयत। 1 × 4 = 4
आचार: प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः।।
भावार्थः – अस्य भावोऽस्ति यत् सदाचार: जनानां (i) ……
धर्मः अस्ति, इति (ii) ……. कथयन्ति अतएव जनै:
(iii) ……. रक्षा प्राणेथ्यः अपि (iv) ……. करणीया।
मञ्जूषा-विद्वांसः, विशेषतया, प्रथमः, सदाचारस्य।
उत्तर :
अन्वय:
(i) मृगै:
(ii) तुरगा:
(iii) अनुव्रजन्ति
(iv) सख्यम्
अथवा
भावार्थम्
(i) प्रथम:
(ii) विद्वान्स:
(iii) सदाचारस्य
(iv) विशेषतया
17. अधोलिखितानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसारं संयोज्य पुन: लिखत। 1 / 2 × 8 = 4
(i) व्याघ्रः तां व्याघ्रमारी मत्वा अधावत।
(ii) तस्य भार्या बुद्धिमती आसीत्।
(iii) मारें सा एक व्याघ्रं ददर्श।
(iv) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् मुक्ताऽभवत्।
(v) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(vi) अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
(vii) सा पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(viii) सा वाक्चातुर्येण बुद्धे: च प्रयोगेन व्याघ्रं भयभीतं कृतवती।
उत्तर :
(i) व्याघ्रः तां व्याघ्रमारी मत्वा अधावत्।
(ii) मस्य भार्या बुद्धिमती आसीत्।
(iii) मार्गे सा एकं व्याघ्रं ददर्श।
(iv) बुद्धिमती व्याघ्रजाद भयात् मुक्ता 5 भवत्।
(v) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(vi) अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
(vii) सा पुयद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(viii) सा वाक्चातुर्येण बुद्धे: च प्रयोगे न व्याघ्रं मयमीतं कृतवती।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(i) एक: दुर्बलः बलीवर्द: भूमौ पपात।
(क) गौ:
(ख) धेनु:
(ग) वृषभ:
(घ) महिष:
उत्तर :
(ग) वृषभ:
(ii) तदा तत्र सुराधिप: आगच्छत्।
(क) नृप
(ख) कृषक:
(ग) धनुः
(घ) इन्द्र:
उत्तर :
(घ) इन्द्र:
(iii) नराणां प्रथमः शत्रु: आलस्यम् अस्ति।
(क) मानव:
(ख) मित्रम्
(ग) रिपु:
(घ) सहायक:
उत्तर :
(ग) रिपु:
(iv) फलच्छायासमन्वितः वृक्षः सेवितव्यः।
(क) तरु:
(ख) खगः
(ग) छाया
(घ) मानव:
उत्तर :
(क) तरु: