Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 7 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 7 with Solutions
अवधि: : सार्थेक होरा
पूर्णाड़ा: : 40
अवधेयम् (ध्यान दीजिए) –
- प्रश्नपत्रमिदं बहुविकल्पात्मकम् अस्ति।
- प्रश्नपत्रमिदं 10 भागेषु विभक्तम् अस्ति।
- प्रश्नपत्रेडस्मिन् 51 प्रश्नाः सन्ति।
- यथानिर्दिष्टम् 40 प्रश्नाः समार्धयाः।
- प्रत्येकं भागे यथेष्टं प्रश्नाः यथानिर्देशं समाधेयाः।
- प्रत्येकं प्रश्नस्य कृते एकः (1) अङ्क: निर्धारितः वर्तते।
- प्रतिप्रश्न प्रदत्तविकल्पेषु एकमेव समुचितम् उत्तरं चयनीयम्।
अनुप्रयुक्त व्याकरणम् –
अधोलिखितवाक्येणु रेखाछ्क्रितपदानां सन्धिपदं सन्धिच्छेदपदं वा चिनुत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) 4 × 1 = 4
1. पाषाणी सभ्यता निसर्गे स्यान्न समाविष्टा।
(a) स्यान् + न
(b) स्यात् + न
(c) स्याम् + न
(d) स्यात + न
उत्तर :
(b) स्यात् + न
2. तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्।
(a) पेषयन् + भ्रमति
(b) पेषयद + भ्रमति
(c) पेषयत + भ्रमति
(d) पेषयत् + भ्रमति
उत्तर :
(d) पेषयत् + भ्रमति
3. अयमेक: + तावत् विभज्य भुज्यताम्।
(a) अयमेकश्तावत्
(b) अयमेकष्तावत्
(c) अयमेकस्तावत्
(d) अयमेको तावत्
उत्तर :
(c) अयमेकस्तावत्
4. भयाकुलं व्याघ्रं दृष्ट्वा कश्चित् धूर्वः भृगाल: हसन्नाह ।
(a) क: + चित्
(b) कश् + चित्
(c) को + चित्
(d) कस् + चित्
उत्तर :
(a) क: + चित्
5. अन्योऽपि मुच्यते महतः + भयात्।
(a) महतो भयात्
(b) महतस्भयात्
(c) महतभयात्
(d) महद् भयात्
उत्तर :
(a) महतो भयात्
अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेथ्यः चिनुत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) 4 × 1 = 4
6. प्रपश्यामि ग्रामान्ते निर्झर-नदी-पय:-पूरम्।
(a) ग्राम अन्ते
(b) ग्रामस्य अन्ते
(c) ग्रामे अन्ते
(c) ग्रामात् अन्ते
उत्तर :
(b) ग्रामस्य अन्ते
7. किं द्वयोरप्येकमेव प्रतिवचनम्।
(a) वचनं वचने प्रति
(b) वचनम् वचनम् प्रति
(c) वचने वचनं इति
(d) वचनेन वचनेन इति
उत्तर :
(b) वचनम् वचनम् प्रति
8. ततः प्रविशतः तापसौ कुशलवौ।
(a) कुश: च लव: च
(b) लवे च कुशे च
(c) लवयोः च कुशयोः च
(d) कुशस्य च लवस्य च
उत्तर :
(a) कुशः च लवः च
9. पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि।
(a) पुत्रदैन्यम्
(b) पुत्रदैन्य:
(c) दीनपुत्र:
(d) पुत्रदीनताम्
उत्तर :
(a) पुत्रदैन्यम्
10. राजासनं खलु एतत्।
(a) राज्ञो: आसनम्
(b) राजनि आसनम्
(c) राज्ञः आसनम्
(d) राजा आसनम्
उत्तर :
(c) राज्ञ आसनम्
अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेथ्य: चिनुत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम) 4 × 1 = 4
11. हरिततरूणां ललितलतानां माला रमणीया।
(a) रमणीय + आ
(b) रमणीया + आ
(c) रमणीय + टाप्
(d) रमणी + टाप्
उत्तर :
(c) रमणीय + टाप्
12. बुद्धिमान् जनः सदैव सफलः भवति।
(a) बुद्धि + मतुप्
(b) बुद्धि + शानच्
(c) बुद्धि + त्व
(d) बुद्धि + मत्
उत्तर :
(a) बुद्धि + मतुप्
13. हिमकरस्य शीतल + त्व लोके प्रसिद्धम् अस्ति।
(a) शीतलत्व
(b) शीतलत्वम्
(c) शीतलता
(d) शीतलत्वाम्
उत्तर :
(b) शीतलत्वम्
14. कुसुमावलिः समीरचालिता मे वरणीया।
(a) समीरचालित + टाप्
(b) समीरचालित + त्व
(c) समीरचालित + तल्
(d) समीरचालित + क
उत्तर :
(a) समीरचालित + टाप्
15. युद्धे बल + मतुप् जनः एव विजयं लभते।
(a) बलमति
(b) बलवान्
(c) बलवती
(d) बलवत्य:
उत्तर :
(b) बलवान्
वाच्यस्य नियमानुगुणम् अचितं विकल्पं चिनुत (केवलं प्रश्नत्रयम) 3 × 1 = 3
16. तान्या खादति।
(a) फलम्
(b) फलस्य
(c) फलेन
(d) फलेषु
उत्तर :
(a) फलम्
17. चित्राणि दृश्यन्ते।
(a) अहम्
(b) माम्
(c) अस्माभि:
(c) मह्यम्
उत्तर :
(c) अस्माभि:
18. भगिनी ओदनं
(a) पचति
(b) पच्यन्ते
(c) पच्यते
(d) पचन्ति
उत्तर :
(a) पचति
19. त्वया किम् …… ?
(a) करोषि
(b) करिष्यति
(c) क्रियते
(c) क्रियसे
उत्तर :
(c) क्रियते
प्रदत्तेभ्यः विकल्पेभ्य: समुचितं कालबोधकशब्दं चिनुत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम) 4 × 1 = 4
20. मम माता प्रात: (07:30) उत्तिष्ठति।
(a) सार्ध-सप्तवादने
(b) सपाद-सप्तवादने
(c) पादोन-सप्तवादने
(d) सप्तवादने
उत्तर :
(a) सार्ध-सप्तवादने
21. सा प्रातः उत्थाय (08:00) योगाभ्यासं करोति।
(a) सार्ध-अष्टवादने
(b) अष्टवादने
(c) पादोन-अष्टवादने
(d) नववादने
उत्तर :
(b) अष्टवादने
22. सा (08: 45) स्नानं करोति।
(a) सार्ध-अष्टवादने
(b) सपाद-अष्टवादने
(c) पादोन-नववादने
(d) अष्टवादने
उत्तर :
(c) पादोन-नववादने
23. तदा पूजां कृत्वा सा (09:30) प्रातराशं करोति ।
(a) नववादने
(b) सपाद-नववादने
(c) पादोन-नववादने
(d) सार्ध-नववादने
उत्तर :
(d) सार्ध-नववादने
24. तदन्तरं सा गृहकार्याणि समाप्य (12:15) भोजनं पचति।
(a) सपाद-द्वादशवादने
(b) सार्ध-द्वादशवादने
(c) पादोन-द्वादशवादने
(d) द्वादशवादने
उत्तर :
(a) सपाद-द्वादशवादने
वाक्यानुगुणम् उचिताव्ययपदं चिनुत – (केवलं प्रश्नत्रयम) 3 × 1 = 3
25. व्याग्रोऽपि नष्ट: गलबद्ध: शृगालकः।
(a) तर्हि
(b) शनै:
(c) सहसा
(d) अत्र
उत्तर :
(c) सहसा
26. यत्रास्ते सा धूर्ता गम्यताम्।
(a) तत्र
(b) अत्र
(c) अन्यत्र
(d) अपि
उत्तर :
(a) तत्र
27. स: दीनः इति जानन् पीडयति।
(a) श्व:
(b) कुत:
(c) अपि
(d) ह्य:
उत्तर :
(c) अपि
28. यदा मेघा: गर्जन्ति वर्षा भवति।
(a) वृथा
(b) च
(c) ह्म:
(d) तदा
उत्तर :
(d) तदा
अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितिदम् अशुद्धम् अस्ति। शुद्ध पदं विकल्पेभ्यः चिनुत – (केवलं प्रश्नत्रयम) 3 × 1 = 3
29. यूयं पाठं पठति।
(a) पढथ
(b) पठसि
(c) पठन्ति
(d) पठथ:
उत्तर :
(a) पठथ
30. वृक्षे अनेकानि आम्रम् सन्ति।
(a) आग्रे
(b) आम्रस्य
(c) आम्राणि
(c) आम्रेषु
उत्तर :
(c) आम्राणि
31. अयम् मम सखी अस्ति।
(a) इदम्
(b) इयम्
(c) एष:
(d) एतत्
उत्तर :
(b) इयम्
32. राधा शः मम गृहम् आगच्छत्।
(a) गमिष्यति
(b) आगच्छति
(c) गच्छतु
(d) आगमिष्यति
उत्तर :
(d) आगमिष्यति
रेखाड्कित-पदानि आधृत्य समुचितं प्रश्नवाचकपदं चिनुत – (केवलं प्रश्नपझकम्र) 5 × 1 = 5
33. धेनूनां माता सुरभिः आसीत्।
(a) किम्
(b) कीदृश:
(c) कीदृशम्
(d) कासाम्
उत्तर :
(d) कासाम्
34. पुरा त्वया मह्यं व्याध्रत्रयं दत्तम्।
(a) कस्मै
(b) के
(c) कदा
(d) कुत्र
उत्तर :
(a) कस्मै
35. त्वं मानुषात् बिभेषि।
(a) कस्मात्
(b) कम्
(c) कस्या:
(d) कति
उत्तर :
(a) कस्मात्
36. उद्याने पक्षिणाम् कलरवः चेतः प्रसादयति।
(a) केषाम्
(b) कुत्र
(c) किम्
(d) केन
उत्तर :
(b) कुत्र
37. अयम् अन्येथ्यो दुर्बलः।
(a) के
(b) काभ्य:
(c) कस्मात्
(d) केभ्य:
उत्तर :
(d) केष्य:
38. प्रकृत्याः सन्निधौ वास्तविकं सुखं विद्यते।
(a) कस्य
(b) कस्या:
(c) के
(d) कुत:
उत्तर :
(b) कस्या:
अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्क्रितपदानां प्रसड्गानुकुलम् उचितार्थं चिनुत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम) 4 × 1 = 4
39. वाष्पयानमाला ध्वानं वितरन्ती संधावति।
(a) मार्गम्
(b) शीक्रम
(c) ध्वनिम्
(d) पुष्पम्
उत्तर :
(c) ध्वनिम्
40. मां निजगले बद्ध्वा सत्वरं चल।
(a) सत्त्वम्
(b) मन्दम्
(c) आहार:
(d) शीघ्रम्
उत्तर :
(d) शीघ्रम्
41. सुरभिवचनं श्रुत्वा आखण्डल: दुखित: अभवत्।
(a) अग्नि:
(b) वृषभ:
(c) इन्द्र:
(d) वरुणदेव:
उत्तर :
(c) इन्द्र:
42. नवमालिका रसालं मिलिता अस्ति।
(a) आम्रम्
(b) वृक्ष:
(c) रस:
(d) रसयुक्त:
उत्तर :
(a) आम्रम्
43. स: कच्छेण भारम् उद्वहति।
(a) सरलतया
(b) काठिन्येन
(c) संतोषेन
(d) विनम्रतया
उत्तर :
(b) काठिन्येन
भाषिककार्यसम्बद्धानां प्रश्नानां समुचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चिनुत – (केवलं प्रश्नषद्कम्) 6 × 1 = 6
44. “कालायसचक्रं सदा वक्रं भ्रमति” अत्र क्रियापदं किम्?
(a) कालायसचक्रं
(b) सदा
(c) वक्रम्
(d) भ्रमति
उत्तर :
(d) श्रमति
45. “क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्” अस्मिन् वाक्ये विशेषणपदं किम् ?
(a) क्रुद्ध:
(b) कृषीवल:
(c) बहुवारम्
(d) तम्
उत्तर :
(a) क्रुद्ध
46. “इदानीं वायुमण्डलं भृशं दूषित जातम्।” अत्र ‘अत्यधिकम्’ पदस्य पर्यायपदं किम् ?
(a) इदानीम्
(b) वायुमण्डलम्
(c) भशम्
(d) दूषितम्
उत्तर :
(c) भृशम्
47. “अहमत्र भवतो: जनकं नामतो वेदितुम् इच्छामि।” अत्र कर्तृपदं किम् ?
(a) भवतो:
(b) अहम्
(c) जनकं
(d) नामतो
उत्तर :
(b) अहम्
48. “एष भवतो: सौन्दर्यावलोकजनितेन कौतूहलेन पृच्छामि” अस्मिन् वाक्ये किं विशेष्यपदं प्रयुक्तम् ?
(a) भवतो:
(b) सौन्दर्यावलोकजनितेन
(c) कौतूहलेन
(d) पृच्छामि
उत्तर :
(c) कौतूहलेन
49. “स: व्याघ्रः तथा कृत्वा काननं ययौ।” अत्र कर्तृपदं किम्?
(a) कृत्वा
(b) व्याघ्र:
(c) काननम्
(c) ययौ
उत्तर :
(b) व्याष्र:
50. “बहून्यपत्यानि मे सन्तीति सत्यम्।” अत्र ‘अस्पानि’ इति पदस्य विलोमपद किम्?
(a) अपत्यानि
(b) मे
(c) बहूनि
(d) सन्ति
उत्तर :
(c) बहूनि
51. “कृषक: वृषभौ नीत्वा गृहम् अगात्” अत्र क्रियापद किम्?
(a) कृषक:
(b) वृषभौ
(c) गृहम्
(d) अगात्
उत्तर :
(d) अगात्
TERM-2
अवधि: : 2 होरा:
पूर्णाङ्का: : 40
सामान्यनिर्देशा:-
(क) खण्ड: – अपठितावबोधनम् – 10 अङ्क:
(ख) खण्ड: – रचनात्मककार्यम् – 15 अङ्फ:
(ग) खण्ड: – अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ़:
(घ) खण्ड: – पठितावबोधनम् – 30 अङ्का:
(i) अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति।
(ii) प्रत्येकं खण्डस् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
(iii) प्रश्नसंख्या प्रश्नपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीया।
(iv) सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
खण्ड: – ‘क’
वर्णनात्मका: प्रश्ना:
अपठित-अवबोधनम् –
1. अधोलिखितं गद्याशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि
संस्कृतेन लिखत:
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
“चंलभाषियन्त्रम् ” वर्तमानयुगस्य जीवनम् एव वर्तते। अस्य मुख्य प्रयोजनं दूरस्थेन जनेन सह वार्तालाप: इति, परम अद्य अस्माक जीवनशैली एव अनेन पूर्णतया प्रभाविता वर्तते। अधुना अनेन केवलं वार्ता एव न भवति अपितु वार्तया सहैव वयं पियजनं द्रष्ट्रम् अपि सक्षमाः। अपि च ईमेल-फेसबुक-व्हाटसएप-माध्यमै: वार्ता सुकरा भवति। अस्य माध्यमेन गमनागसनार्थं शीघ्रमेव जनाः सरलतया वाहनं प्रापुवन्ति। यदि कदापि वयं मार्ग विस्मरामः तदा उचित मार्ग प्रदर्शयितुम् अपि इदम् श्रेयस्करम्। न केवलमेतदेव अपितु एतत् यन्त्रं विभिन्नाभिः क्रीडाभिः मनोरज्जनं चापि करोति, अतः बालाः, वृद्धा, युवकाः सर्वें एव एतस्य यन्त्रस्य दासाः अभवन्। अधुना तु इदं यन्त्रं मित्रं, विद्यालयः, मार्गदर्शक:, च सर्वमपि अभवत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 1 = 2
(i) वर्तमानयुगस्य जीवनम् किं वर्तते ?
उत्तर :
चलभाषियन्त्रम्
(ii) के सरलतया वाहन प्रापुवन्ति ?
उत्तर :
जना:
(iii) एतत् यन्त्रं काभि: मनोरञ्जन चापि करोति?
उत्तर :
क्रीडाभि:
(आ) पूर्णवाक्येन लिखत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 2 × 2 = 4
(i) अद्य चलभाषियन्त्रेण का प्रभाविता वर्तते ?
उत्तर :
अद्य अस्माकं जीवनशैली एव अनेन पूर्णतया प्रभाविता वर्तते।
(ii) अधुना वार्ता कैः सुकरा भवति ?
उत्तर :
अधुना वार्ता चलभाषियन्त्रः सुकरा भवति।
(iii) के एतस्य यन्त्रस्य दासाः अभवन् ?
उत्तर :
बालाः, वृद्धाः, युवकाः सर्वे एव एतस्य दासाः अभवन्।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (द्वित्रिशब्दात्मक वाक्यम्) 1 (इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर :
समुचितं शीर्षकम्
चलभाषियन्त्रम्।
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) 3 × 1 = 3
(यथानिर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘करोति’ इत्यस्याः क्रियायाः कर्तृपद किम् ?
उत्तर :
यन्त्रम्
(ii) ‘सुकरा’ इति पदस्य विशेष्यं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
उत्तर :
वार्ता
(iii) ‘हितकरम्’ इत्यस्य पदस्य क: पर्याय: अत्र आगत : ?
उत्तर :
श्रेयस्काम्
(iv) अनुच्छेदे ‘कठिनतया’ पदस्य क:विपर्ययः आगत: ?
उत्तर :
सरलतया
खण्ड: – ‘खव’
(रचनात्मकंकार्यम्)
2. भवान् देवांशः। रामायणं पठनाय मित्रम् अक्षतं प्रोत्साहितं कर्तुं लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं च पुन: उत्तरपुस्तिकायां लिखतु। 1 / 2 × 10 = 5
76, हरिमार्गम्
(i)…….
दिनाइ़्रू:
प्रिय मित्र (ii)……..!
नमोनम:।
अत्र (iii)…. तत्रास्तु | गतसप्ताहे मम (iv)…. आसीत् । तस्मिन् अवसरे मम पिता मह्यम् रामायणम्’ इति (v)….. उपहाररुपेण दत्तवान्। अद्यत्वे अहं तत् पुस्तकं (vi)…… पढामि। अतः अधुना त्वां प्रति पुस्तकविषये लेखितुम् इच्छमि। रामायणं पुस्तकं वस्तुतः (vii)…. शिक्षयति। एतस्य पठनेन अस्माकं मनसि भ्रातृभावस्य, मित्रताया:, पितरं प्रति च (viii)….. अपि विकास: भविष्यति। अस्मिन् आधुनिके युगे तु अस्य ज्ञानस्य अत्यावश्यकता वर्तंते। मम निवेदनम् अस्ति यद् भवान् अपि अस्य पुस्तकस्य (ix)….. करोतु अन्यान् च अपि प्रोत्साहित करोतु। पितृभ्यां मम प्रणामाः। तव (x)…….
देवांश:
मञ्जूषा-पुस्तकम, कुशलम्, अक्षत, सुन्दरनगरात्, जन्मदिवस:, मित्रम्, मनोयोगेन, जीवनपद्धति, भक्तिभावनाया:, अध्ययनम्।
उत्तर :
(i) सुन्दरनगरात्
(ii) अक्षत
(iii) कुशलम्
(iv) जन्मदिवस:
(v) पुस्तकम्
(vi) मनोयोगेन
(vii) जीवनपद्धतिं
(viii) भक्तिभावनाया:
(ix) अध्ययन
(x) मित्रम्
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- 5 × 1 = 5
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मज्ञूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
मज्जूषा-नगरस्य, स्त:, भवनानि, बालौ, उड्डयन्ति, पादपान, पर्यावरणम, प्रसन्नौ, पक्षिणः, जलपात्रम, शुद्धम्, भवेयु:, जागरूका:, सर्वत्र।
अथवा
मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत- 5 × 1 = 5
(मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“पर्यावरणम्”
मज्जूषा-वृक्षाः, वातावरणम्, सन्ति, ऑक्सीजनं, जीवनवायु:, आरोपयेतु, हरीतिमा, सर्वत्र, जागरूका: संरक्षणम्, वनमहोत्सव:, मान्यते।
उत्तर :
चित्रवर्णनम् –
(i) नगरस्य मध्ये द्वौ बालकौ वृक्षारोपणं कुरुतः।
(ii) तौ बालौ पर्यावरण विषये प्रबुद्धौ स्तः।
(iii) स्वकार्यं दृष्ट्वा तौ प्रसन्नौ स्तः।
(iv) तयोः समीपे जलपात्रम् अस्ति।
(v) अनेके पक्षिणः अत्र दृष्यन्ते।
अथवा
अनुच्छेद लेखनम् –
(i) परितः आवृत्तः तेन तत् पर्यावरणम् इत्याधारे मानवजीवनस्य सृजनकर्त्ता पर्यावरणम् एव।
(ii) मानवस्य संरक्षणकर्त्ता अपि पर्यावरणम् अस्ति।
(iii) मानवोऽपि तस्य महत्वम् जानाति।
(iv) अस्मात् कारणात् वेदारभ्य अद्य पर्यन्तम् सृजिते सम्पूर्णे सहित्ये पर्यावरणस्य महत्वम् वर्तते।
(v) पर्यावरणम् मानवजीवनम् आधारं ददाति।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपज्च) 5 × 1 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) लिपिक अपना कार्य करता है।
Clerk does his work.
(ii) दो किसानों ने खेत जोता था।
Two farmers ploughed the field.
(iii) मैं आलस्य का त्याग करूँगा।
I will leave laziness.
(iv) तुम सब मिलकर गीत बोलो।
You recite song together.
(v) हमें रोज व्यायाम करना चाहिए।
We should exercise daily.
(vi) सफलता परिश्रम का परिणाम है?
Success is the result of hard work.
(vii) कल मोहन कहाँ था?
Where was Mohan yesterday?
उत्तर :
अनुवाद
(i) लिपिकः स्वकार्य करोति।
(ii) द्वौ कृषकौ क्षेत्रम् अकर्षतः।
(iii) अहं अलसः त्यागं करिष्यामि।
(iv) यूयं मिलित्वा गीतं वदत।
(v) वयं प्रतिदिनं व्यायामं कुर्याम।
(vi) सफलता भ्रमस्य सुफलम् अस्ति।
(vii) ह्य: मोहनः कुत्र आसीत्।
खण्ड: – ‘ग’
(पठितावबोधनम्)
5. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखित: 3
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
स भारवेदनया क्रन्दति स्म। तस्य क्रन्दनं निशम्य मुदित आरक्षी तमुवाच – ‘रे दुष्ट। तस्मिन् दिने त्वयाइहं चोरिताया मज्जूषाया ग्रहणाद् वारितः। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुड्क्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लफ्यसे’ इति प्रोच्य उच्चै: अहसत्।
यथाकथज्चिद् उभौ शवमानीय चत्वरे स्थापितवन्तौ।
न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनाया: विषये वक्तुमादिष्टौ। आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत, स शवः प्रवारकमपसार्य न्यायाधीशमभिवाद्य निवेदितवान् – मान्यवर ! एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि, ‘त्वयाऽहं चोरिताया मज्जूषाया ग्रहणाद् वारितः, अतः निजकृत्यस्य फल भुछ क्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे’ इति।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 1 / 2 = 1
(i) अभियुक्त: कया क्रन्दति स्म ?
उत्तर :
भारवेदनया
(ii) क: उच्चैः अहसत्?
उत्तर :
आरक्षी
(iii) उभौ शवमानीय कुत्र स्थापितवन्तौ ?
उत्तर :
चत्वेर
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 2 × 1 = 2
(i) क्रन्दनं निशम्य मुदित: आरक्षी किम् उवाच ?
उत्तर :
तस्य क्रन्दनं निशम्य मुदित आरक्षी तमुवाच-रे दुष्ट! तस्मिन दिने त्वयाऽहं चोरिताया मज्जुषाया ग्रहणाद् वारितः।
(ii) केन पुनस्तौ घटनाया: विषये वक्तुमादिष्टौ ?
उत्तर :
न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनाया: विषये वक्तुमादिष्टौ।
(iii) यदा आरक्षिणि निजपक्ष प्रस्तुतवति तदा किम् आश्चर्यमघटत ?
उत्तर :
आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत, स शवः प्रावारकमपसार्य न्यायाधीशमभिवाद्य निवेदितवान्।
6. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत: 3
निमित्तमृद्धिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति॥
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 1 / 2 = 1
(i) नर: किम् उद्दिश्य प्रकुप्यति ?
उत्तर :
निमित्तम्
(ii) कोपस्य निमित्ते समाप्ते सति किं स जन: प्रसीदति ?
उत्तर :
ध्रुवम्
(iii) कीदृशं मनः न प्रसीदति?
उत्तर :
अकारणद्वेषि
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवल प्रश्नद्वयम्) 2 × 1 / 2 = 1
(i) यः निमित्तमुद्विश्य प्रकुप्यति स: कदा प्रसीदति ?
उत्तर :
यः निमित्तमुद्दिश्य प्रकुप्यति स तस्यापगमे प्रसीदति।
(ii) जना: कीदृशं जनं परितोषयितु न शक्तुवन्ति ?
उत्तर :
यस्य मनः तु अकारणद्वेषि जनाः तं जनं परितोषयितुं न शक्नुवन्ति।
(iii) अत्र कस्य अपगमस्य वर्णनम् अस्ति ?
उत्तर :
अत्र निमित्तमुद्दिश्य अपगमस्य वर्णनम् अस्ति।
7. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखित। 3
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
वनस्य दृश्यम्। समीपे एवैका नदी अपि वहति। एक: सिंह: विश्राम्यते तदैव एक: वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनोति। क्रुद्ध सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढः। तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुन: बृक्षोपरि आरोहति। एवमेव वानराः वारं-वारं सिंहं तुदन्ति। क्रुद्ध: सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थ: एव तिष्ठति। वानरा: हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृर्शी दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति। निद्राभद्भदु :खेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवै: आत्मनः एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 2 × 1 / 2 = 1
(i) कस्य दृश्यम् अस्ति ?
उत्तर :
वनस्य
(ii) के सिंहं तुदन्ति ?
उत्तर :
वानरा:
(iii) वनस्य समीपे का वहति?
उत्तर :
नदी
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 1 = 2
(i) यदा सिंहं: विश्राम्यते तदा किम् अभवत् ?
उत्तर :
यदा सिंहः विश्राम्यते तदैव एक: वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनोति।
(ii) विविधा: पक्षिण : किं दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति ?
उत्तर :
विविधाः पक्षिण: अपि सिंहस्य एतादृर्शी दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति।
(iii) वनराज: किमर्थ क्रुद्ध अभवत्?
उत्तर :
यदा एक: वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनोति तदा वनराजः क्रुद्ध: अभवत्
8. मज्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयत: 4 × 1 / 2 = 2
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा करके पुनः लिखिए)
य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च ।।
अन्वय:-
य: (i) ….. श्रेयः प्रभूतानि (ii)….. च इच्छति, स: (iii) ……अहितं कर्म (iv) ….. च न कुर्यात्।
मञ्जूषा-कदापि, आत्मन, सुखानि, परेभ्य:।
अथवा
मञ्जूषाया: साहाय्येन प्रदत्तश्लोकस्य भावार्थे रिक्त स्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखित। 4 × 1/2 = 2
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपु:।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति।।
भावार्थ:-
अस्य भावोऽस्ति यत् (i)…. शरीरे स्थितम् (ii)…. एव तेषां महान् शत्रु: अस्ति। एवमेव पुरुषार्थः इव तेषां कोऽपि अन्य: (iii)…. नास्ति। तं (पुरुषार्थ) कृत्वा (iv)…… कदापि न दु:खितो भवति।
मञ्जूषा-मानव:, मानवानाम्, बन्धुः, आलस्यम्।
उत्तर :
अन्वयः
(i) आत्मन:
(ii) सुखानि
(iii) परेभ्य:
(iv) कदापि।
अथवा
भावार्थम्
(i) मानवानाम्
(ii) आलस्यम्
(iii) बन्धु:
(iv) मानव:
9. अधोलिखित-कथांशं समुचित-क्रमेण लिखत: 8 × 1 / 2 = 4
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) वानराः तं तुदन्ति स्म।
(ii) सर्वे प्राणिनः इदं दृष्ट्वा सिंह राज्ञः पदाय अयोग्य मन्यन्ते।
(iii) एक: सिंहः सुप्यति स्म।
(iv) सर्वेषां प्राणिना यथासमय महत्त्वं विद्यते।
(v) यूयं मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्।
(vi) कोऽपि पशुः राजा न भविष्यति अपितु पक्षी एव राजेति इति निश्चितम् अभवत्।
(vii) सर्वे प्राणिनः परस्पर विवादं कुर्वन्ति आत्मानं योग्यं च कथयन्ति।
(viii) ततः प्रकृतिमाता प्रविशति।
उत्तर :
(iii) एकः सिंहं: सुप्यति स्म।
(i) वानरा तं तुदन्ति स्म।
(ii) सर्वे प्राणिनः इदं दृष्ट्वा सिंह राज्ञ पदाय अयोग्य मन्यन्ते।
(vi) कोऽपि पशुः राजा न भविष्यति अपितु पक्षी एव राजेति निश्चितम् अभवत्।
(viii) ततः प्रकृतिमाता प्रविशति।
(vii) सर्वेणां प्राणिन: परस्परं विवादं कुर्वन्ति आत्मानं योग्यं च कथयन्ति।
(iv) सर्वेषां प्राणिनां यथासमयं महत्त्वं विद्यते।
(v) यूयं मिलित्वा एव मोद्ध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्।