Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 8 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 8 with Solutions
समय : 3 होरा:
पूर्णाड़क: : 80
सामान्यनिर्देशा:-
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति।
- प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- प्रश्नसंख्या प्रश्नपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीया।
- सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
(‘क’ खण्ड:)
अपठितांश अवबोधनम्
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 10
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
विशाखदत्तः काश्मीरराज्यं परिपालयन् आसीत्। स: नितरां दानशीलः आसीत्। किन्तु राज्यस्य यः आयभागः अस्ति, – तस्य अधिकाशं धन दानार्थम् एव व्ययीक्रियते इति। तस्य मन्त्रिणे तत् इष्टम् न भवति स्म। अतः सः चिन्तिवान् यत् एतद्विषये राजा विशाखद्तः निवेदनीय इति। परं तदैव निर्धनकुलोत्पन्ना काचित् युवति: राज्ञ विशाखदत्तस्य समीपम् आगत्य अवदत् – “महाप्रभो! वर्षद्वयात् पूर्व प्रवृत्ते कस्मिश्चित् अपघाते मम पतिः दिवङ्गतः। तस्मात् आश्रयरहिता अभवम् अहम्। मम एकमात्र पुत्र: य: अस्ति सः अपि तीव्र ज्वरेण पीडितः अस्ति। तस्य चिकित्सार्थ कृपया भवान् धनासाहाय्यं करोतु, येन भवतः उपकारं सदा स्मरेयत् अहम्” इति। पुनश्च सगद्गद सा अश्रूणि स्रावितवती। तस्याः दीनवचन श्रुतवतः विशाखादत्तस्य हदयये करुणा उत्पन्ना जाता। सः तस्यै शत रूप्यकाणि दत्त्वा तां प्रेषितवान्
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(i) विशाखद्त्त: किं परिपालयन् आसीत् ?
उत्तर :
काश्मीरराज्यम्
(ii) नितरां दानशीलः क: आसीत् ?
उत्तर :
विशाखदत्त:
(ii) विंशाखदत्तः युवत्यै कति रूप्यकाणि दत्त्वा ता प्रेषितवान् ?
उत्तर :
शत
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 2 × 2 = 4
(i) युवत्याः दीनवचनं श्रुतवन: विशाखद्तस्य हुदये का उत्पन्ना जाता ?
उत्तर :
तस्याः युवत्याः दीनवचनं श्रुतवतः विशाखदत्तस्य हृदे करुणा उत्पन्ना जाता।
(ii) युवत्याः पुत्रः केन पीडितः आसीत् ?
उत्तर :
युवत्याः पुत्रः तीव्र ज्वरेण पीड़ितः आसीत्।
(iii) राज्ञ व विशाखदत्तस्य समीपम् आगत्य युवति स्वपल्युः विषये किम् अवदत् ?
उत्तर :
निर्धनकुलोत्पन्ना काचित् युवति: राज्ञ विशाखदत्तस्य समीपय् आगत्य आवदत् – “महाप्रभो वर्षद्वयात् पूर्व” प्रवृ कस्मिश्चित् अपघाते ममपतिः दिवड्गतः।
(स) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षक संस्कृतेन लिखत। 1
उत्तर :
समुचितं शीर्षकम्दानशील राजा/राजा विशाखदत्त:
(द) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(i) ‘प्रेषितवान’ इत्यस्या: क्रियायाः कर्तृपदं किम् ?
(क) ताम्
(ख) स;
(ग) तस्यै
उत्तर :
(ख) स:
(ii) ‘राजा विशाखदत्त’: अनयो: पद्यो: विशेषणं किम् ?
(क) राजा
(ख) प्रजा
(ग) विशाखादत्तः
उत्तर :
(क) राजा
(iii) ‘अर्थम्’ इत्यस्य पदस्य क: पर्याय: अत्र आगत: ?
(क) धनम्
(ख) पुष्पम्
(ग) पत्रम्
उत्तर :
(क) धनम्
(iv) अनुच्छेदे ‘अपकारम्’ पदस्य क: विपर्यय: आगत: ?
(क) धनसाहाय्यम्
(ख) उपकारम्
(ग) एकामात्रम्
उत्तर :
(ख) उपकारम्
(‘ख’ खण्ड:)
रचनात्मककार्यम्
2. प्रधानाचार्य प्रति लिखितम् अध: पत्रं मऊ्जूषापदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत। 1 / 2 × 10 = 5
(प्रधानाचार्य को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मज्ञूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूर्ण कर पुन: लिखिए।)
(i) ______।
प्रधानाचार्य,
राजकीय उच्चविद्यालयः, तिरुपतिः।
(ii) ______।
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् (iii) ______पिता सर्वकारे एक: चतुर्थश्रेणी (iv) ______ अस्ति। तस्य मासिक-आय: अतीव (v) _____ अस्ति। येन परिवारस्य (vi) ______ काठिन्येन भर्वति। मम परिवारे माता, पिता (vii) ______भ्रातरौ एका भगिनी इति (viii) _______ सदस्याः सन्ति। अतः अहं भवन्तम् (ix) ______ । यत् मम विकासादिशुल्क क्षमापयतु।
भवदीय: (x) _____
आलोक:
कक्षा दशमी अ।
दिनाङ्क: ________
मञ्जूषा-शिष्य:, न्यून :, द्वौ, सेवायाम, मम, निवेदयामि, कर्मचारी, निर्वाह:, महोदय, पज्च।
उत्तर :
(i) सेवायाम्
(ii) महोदय
(iii) मम
(iv) कर्मचार्
(v) न्यून:
(vi) निर्वाह:
(vii) द्वौ
(viii) पञ्च
(ix) निवदेयामि
(x) शिष्य:
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मऊ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत। 1 × 5 = 5
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच संस्कृत वाक्यों में वर्णन कीजिए।)
मऊ्जूषा-उद्याने, वृक्षा :, बालका:, प्रशिक्षक:, बालिका:, परस्पर, पादकन्दुकेन, शिक्षणं, क्रीडन्ति, श्वेतवस्त्राणि, श्यामवस्त्राणि, ददाति, विद्यालयः, समीपे, क्रीडाक्षेत्रे।
अथवा
मज्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखित विषयम् अधिकृत्य पञ्धभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत।
(मक्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
‘पर्यावरण -प्रदूषणम्’
मञ्जूषा-पर्यावरणम्, वायुमण्डलम्, दूषयति, प्राकृतिकं, सन्तुलनम, वायु-प्रदुषणम्, जल-प्रदूषणम्, भवन्ति, ध्वनि-प्रदूषणम्, उपस्थापयति, सड्कटम्, स्वास्थ्यं, रोगा:, संरक्षणम्, वृक्षाः, वनस्पति:।
उत्तर :
चित्रवर्णनम् –
(i) इदम् क्रीडाङगणस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) अत्र प्रशिक्षक: बालकान् बालिकाःच शिक्षणं ददाति।
(iii) क्रीडांगणस्य समीपम् विद्यालयम् अस्ति।
(iv) अत्र अनेके वृक्षाः तिष्ठान्ति।
(v) सर्वे बालिका: बालका: च पादकन्दुकेन क्रीडन्ति। अथवा
अनुच्छेदलेखनम् –
(i) आवृत्तः परितः तेन तत् पर्यावरणम्।
(ii) प्राचीनकाले पर्यावरण- प्रदूषणस्य समस्या नासीत्।
(iii) पवर्यावरण – प्रदूषणस्य अनेके प्रकाशः सन्ति।
(iv) तेषु जलप्रदूषणम्, वायु प्रदूषणम्, मृदाप्रदूषणम, ध्वनिप्रदूषणम् सांस्कृतिक प्रदूषणम् आदयः प्रमुखा: सन्ति।
(v) पर्यावरण प्रदूषण निवारणाय सर्वत्र वृक्षाः रोपणीया: संरक्षणिया: च।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपञ्चकम्) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों को संस्कृत भाषा में अनुवाद करके लिखिए।) (केवल पाँच वाक्य)
(i) श्यामा फल खाती है।
Shyama eats fruits.
(ii) हम सब पुस्तक पढ़ते हैं।
We all read a book.
(iii) कल विद्यालय में परीक्षा होगी।
The examination will be conductd in the school tomorrow.
(iv) कल उमा कहाँ थी ?
Where was Uma yesterday?
(v) तुम दोनों पढ़ो।
Both of you read.
(vi) आकाश से वर्षा होती है।
The rain comes from the sky
(vii) क्या मैं मेला जाऊँ ?
May I go to the fair?
उत्तर :
अनुवाद: (केवलं वाक्य पंचकम्)
(i) श्यामा फलानि खादति।
(ii) वयं पुस्तकं पठाम:
(iii) श्व: विद्यालये परीक्षा भविष्यति’
(iv) हय: उमा कुमासीत् ?
(v) युवाम् पठतम्।
(vi) आकाशात् वर्षा भवति।
(vii) किम् अहं मेलापकं गच्छानि ?
(‘ग’ खण्ड:)
अनुप्रयुक्तव्याकरणम्
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कृत्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्)- 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों में सन्धि अथवा सन्धि-विच्छेद करके लिखिए।)
(i) ग्रीष्मे पथिका वृक्षच्छायां सेवन्ते।
(ii) समक्षं वर्तमान: शिष्य: आज्ञाकारी अस्ति।
(iii) हे मित्र! नम्: + ते
(iv) है सोमदेव् सत् + मार्गें गच्छ।
(v) कविरपि पुराणो व्रतिनिधिः।
उत्तर :
सन्धिकार्यम् – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम)
(i) वृक्षम् + छायां
(ii) समक्षो वर्तमान :
(iii) नमस्ते
(iv) सन्मार्गे
(v) कवि: + अपि
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेथ्य: चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पो में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) तदैव कृष्णवर्ण: उड्डीन आगतः।
(क) कृष्ण: वर्णः यस्य स:
(ख) कृष्णम् वर्णम् यस्या: सा
(ग) कृष्ण: च वर्णः च
उत्तर :
(क) कृष्णः वर्णः यस्य सः।
(ii) मुनिः राजानं यथेष्टम् अभ्यनन्दत्।
(क) इष्टेन अनतिक्रम्य
(ख) इष्टाय अनतिक्रम्य
(ग) इष्टम् अनतिक्रम्य
उत्तर :
(ग) इष्टम् अनतिकम्य
(iii) रामः लवं च कुशं च उपवेशयितुम् कथाति।
(क) लपकुशौ
(ख) लवकुशम्
(ग) लवकुशे
उत्तर :
(क) लवकुशौ
(iv) स्नेहेन सहितम् प्रकृति: सर्वांन् पालयति।
(क) सहसास्नेहम्
(ख) सहस्तेहम्
(ग) सस्नेहं
उत्तर :
(ग) सस्नेह
(v) काचिदियम् व्याघ्रम् मारयति इति सा।
(क) व्याघ्रमारी
(ख) व्याघ्रधारी
(ग) व्याघ्रमार:
उत्तर :
(क) व्याघ्रमारी
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाइ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों में प्रकृतिप्रत्ययों को जोड़कर या पृथक् करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) स्थिर + त्व लाघवं मृजा।
(क) स्थिरत्वता
(ख) स्थिरत्वम्
(ग) स्थिरत्वात्
उत्तर :
(ख) स्थिरत्वम्
(ii) पुत्रस्य पितरौ प्रति कृतज्ञता भवेत्
(क) कृत्त + क्त
(ख) कृतज्ञ + मतुप्
(ग) कृतज् + तल्
उत्तर :
(ग) कृतज्ञ + तल्
(iii) सर्वेषु अपत्येषु जननी वत्सल + टाप् ।
(क) वत्सला
(ख) वत्सल:
(ग) वत्सलम्
उत्तर :
(क) वत्सला
(iv) बुद्धि बलवत् + डीप् तन्वि ! सर्वकार्येषु सर्वदा।
(क) बलवती
(ख) बलावती
(ग) बलीवती
उत्तर :
(क) बलवती
(v) अद्य वार्षिक: परीक्षापरिणामः प्राप्स्यते।
(क) वर्ष + मतुप्
(ख) वर्ष + उक्
(ग) वर्ष + तल्
उत्तर :
(ख) वर्ष + ठक्
8. मऊ्जूषायां प्रदत्तैः पदैः वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा अधोलिखितं संवादं पुन: लिखत। 1 × 3 = 3
(मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से वाच्य परिवर्तन करते हुए निम्नलिखित संवाद को पुन: लिखिए।)
श्यामा — रमे। बहि: सेवका: आगच्छन्ति।
रमा — श्यामे ! किं (i) _____ मार्ग: पृच्छ्यते ?
श्यामा — रमे ! आम्, ते मार्गम् (ii) ______ ।
रमा — श्यामे ! तै: (iii) _______ न याच्यते।
मञ्जूषा-द्रव्यं, सेवकँ:, पृच्छन्ति।
अथवा
अधोलिखितानां वाक्यानां वाच्य परिवर्तन कुरुत (केवलं प्रश्न्रयम) – 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में वाच्य-परिवर्तन कीजिए।)
(i) महेशः पुस्तकं पठति।
(ii) नवीन: वातां भृषोति।
(iii) भृत्यै: भार: उह्यते।
(iv) त्वं पत्रं लिखसि।
(v) मेघै: जलम् वृष्यते।
उत्तर :
वाच्यपरिवर्तनम् (केवलं प्रश्नत्रयम)
(i) सेवकै:
(ii) पृच्छन्ति
(iii) ; द्रव्यं
अथवा
(i) महेशेन पुस्तकं पठ्यते।
(ii) नवीनेन वार्ता भ्रूयते।
(iii) भ्रत्याः भारं अहति।
(iv) त्वया पत्रं लिख्यते।
(v) मेधा: जलं वर्षन्ति।
9. अधोलिखितदिनचर्यायां रिक्तस्थानानानि कालबोधकशब्दैः पूरयत। (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम् 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित दिनचर्या में रिक्त स्थानों की पूर्ति कालबोधक शब्दों से कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सुधा सायं 6: 00 ______ वादने क्रीडति।
(ii) रमेशः प्रात: 9: 30 _____ वादने विद्यालयं गच्छति।
(iii) रेवती प्रात: 7:15 ____ वादने प्रातराशं करोति।
(iv) गौरी सायं 5: 30 ____ वादने भ्रमणाय गच्छति।
(v) गणेश: रात्रौ 10: 45 ____ वादने स्वपिति।
उत्तर :
(i) षड्
(ii) सार्ध नव
(iii) सपाद सप्त
(iv) सार्ध पञ्च
(v) पादोन एकादश
10. अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थाननि मञ्जूषाप्रदत्तै: उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। (केवलं प्रश्नषट्कम्) 1 / 2 × 6 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति मज्जूषा में दिए गए अव्यय पदों के द्वारा कीजिए।) (केवल छः प्रश्न)
(i) _____ रामेश्वरः पुस्तकं पठितवान्
(ii) योगेन्द्र: ______ प्रयागराजं गमिष्यति।
(iii) त्वं _______ समागतोsसि ?
(iv) _______ तु शैत्यं प्रतिभाति।
(v) _______ राम: पठति तदा सोहन: कोलाहलं करोति।
(vi) _______ अवकाशः अस्ति।
(vii) तत्र उद्याने बाला: ________ भ्रमन्ति।
(viii) रामेण सह सीता _______ गतवती।
मञ्जूषा-सम्प्रति, यदा, अद्य, ह्य:, कुतः, अपि, श्वः, इतस्ततः।
उत्तर :
(i) ह्य :
(ii) पूव:
(iii) कुत:
(iv) सम्प्रति
(v) यदा
(vi) अद्य
(vii) इतस्तत:
(viii) अपि
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदम् अशुद्धम् अस्ति। शुद्धं पदं विकल्पेथ्य: चित्वा लिखत। (केवल प्रश्नयत्रम्) 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद विकल्य से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) छात्रा पाठं पठति। (पठत: /पठसि / पठन्ति)
(ii) मेधा ह्म: विद्यालयं न गच्छति। (अगच्छताम/अगच्छत्/ अगच्छन्)
(iii) वयम् श्वः आपणं गमिष्यसि। (गमिष्यन्ति/गमिष्यथ/ गसिष्याम्)
(iv) यूयं पठन्तु। (तौ/ते/त्वम्)
उत्तर :
(i) पठन्ति
(ii) अगच्छत्
(iii) गमिष्याम:
(iv) ते
(‘घ’ खण्ड:)
पठिता-अवबोधनम्
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन् चौर: गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः। तत्र निहितामेकां मज्ञूषाम् आदाय पलायितः। चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धोडतिथिः चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृह्णाच्च, परं विचित्रमघटत्। चौर: एव उच्चै: क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति। तस्य तारस्वरे प्रबुद्धाः ग्रामवासिन: स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभर्त्सयन्। यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्। तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं ‘चौरोऽयम्’ इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) वस्तुतः चौरः क: आसीत् ?
उत्तर :
आरक्षी
(ख) कीदृशी दैवगति: ?
उत्तर :
विचित्रा
(ग) क: एकां मज्जूषाम् आदाय पलायितः ?
उत्तर :
चौर:
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नमेकम्) 1 × 1 = 1
(क) ग्रामवासिनः कं चौरं मत्वा अभर्त्ययन् ?
उत्तर :
ग्रामीवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य वराकमतिथिमेव चौरं मत्वा अभर्त्सयन।
(ख) “चौरो ऽयं चौरो ऽय” इति क: उच्चै : क्रोशितुमारभत ?
उत्तर :
“चोरोऽयं चौरोऽयम्” इति चौर: एव उच्चै: क्रोशितुमारभत।
(स) प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवल प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(i) ‘अद्भुता’ इत्यस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) विचित्रम्
(ख) विचित्रा
(ग) परम्
उत्तर :
(ख) विचित्रा
(ii) ‘अभर्त्सयन्’ इति पदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) ग्रामवासिन:
(ख) विद्यार्थिन:
(ग) रक्षापुरुषा:
उत्तर :
(क) ग्रामवासिन :
(iii) ‘ग्रामवासिन:’ इति पदस्य किं विशेषणपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) कुशला:
(ख) ज्ञानिन:
(ग) प्रबुद्धा:
उत्तर :
(ग) प्रबुद्धा:
(iv) ‘निर्गत’ इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) प्रबुद्ध:
(ख) प्रविष्ट
(ग) निष्क्रम्य
उत्तर :
(ख) प्रविष्ट:
13. अधोलिखितं पद्यां पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित पद्य को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
मृगा मृगै: सङगमनुव्रजन्ति, गावश्च गोधिः तुरगास्तुरङ्यौः।
सूखाश्च मूर्खी: सुधियः सुधीभि:, समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्॥
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) तुरंगड्यौ सह के अनुव्रजन्ति ?
उत्तर :
तुरगा:
(ख) मृगा: कै: सड्गम् अनुब्रजन्ति ?
उत्तर :
मृगै:
(ग) गोभि सह काः अनुव्रजन्ति ?
उत्तर :
गाव:
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नमेक) 1 × 1 = 1
(क) केषु सख्यं भवति ?
उत्तर :
समान-शील-वासनेषु सख्यम् भवति।
(ख) सुधिय सख्यं कै सह भवति ?
उत्तर :
सुधियः सख्यं सुधीभिः सह भवति।
(स) प्रदत्त्तविकल्पेथ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवल प्रश्नपत्रम्) 1 × 3 = 3
(i) ‘मृगा:’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम् ?
(क) अनुव्रजन्ति
(ख) व्रजन्ति
(ग) सड्गम्
उत्तर :
(क) अनुव्रजन्ति
(ii) ‘मित्रता’ इत्यर्थे अत्र किं पदं प्रयुक्तम् ?
(क) सड्गम्
(ख) सख्यम्
(ग) समानम्
उत्तर :
(ख) सख्यम्
(iii) ‘अश्वा:’ इत्यस्य पदस्य क: पर्यायः श्लोके प्रयुक्त:?
(क) तुरगा:
(ख) मृगा:
(ग) गाव:
उत्तर :
(क) तुरगा:
(iv) ‘विद्वांसः’ इत्यस्य किं विलोमपदं श्लोके प्रयुक्तम्?
(क) मृगा:
(ख) मूर्खा:
(ग) सुधिय:
उत्तर :
(ख) मूर्खा:
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित नाटयांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
काक: – आम् सत्यं कथितं त्वया – वस्तुतः वनराज: भवितु तु अहमेव योग्य:।
पिक: – (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराज : भवितुं, यत्र तत्र का-का इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि। न रूपम्, न ध्वनिरस्ति।
कृष्णवर्णम् मेध्यामे ध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम् ?
काक: – अरे। अरे। कि जल्पसि ? यदि अहं कृष्णवर्णः तहिं त्वं किं गौराड्ग: ? अपि च विस्मर्यते किं यत् मम सत्यप्रयिता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा ‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्’ – इति प्रकारेण I। अस्माकं परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम्। अपि च काकचेष्ट: विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्र: मन्यते।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) ‘बनराजः भवितुम् अहमेव योग्य:’ इति क: कथयति ?
उत्तर :
काक:
(ख) काकम् मेध्यामेध्यभक्षकं क: मन्यते ?
उत्तर :
पिक:
(ग) कीदृशः विद्यार्थी आदर्शच्धत्रः मन्यते ?
उत्तर :
काकचेष्ट:
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नमेक) 1 × 1 = 1
(क) कस्य न रूपं न ध्वनिः अस्ति ?
उत्तर :
काकस्य न रूपं न ध्वनि: अस्ति।
(ख) काकस्य सत्यप्रियता जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा कथं प्रसिद्धा अस्ति ?
उत्तर :
काकस्य सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा अनृतं वदसि चेत् काक: दशेत्” – इति प्रकारेण।
(स) प्रदत्तविकल्पेथ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवल प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(i) नाट्यांशे ‘मन्यामहे’ इति क्रियाया: कर्तृपदं किम् ?
(क) त्वाम्
(ख) वयम्
(ग) पिक:
उत्तर :
(ख) वयम्
(ii) ‘योग्य: वनराज:’ इत्यत्र विशेष्यपदं किम् ?
(क) योग्य:
(ख) वनराज:
(ग) राजः
उत्तर :
(ख) वनराज:
(iii) नाट्यांशे ‘कृष्णवर्ण :’ इत्यस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
(क) श्वेतवर्ण:
(ख) रक्तवर्ण:
(ग) गौराङग:
उत्तर :
(ग) गौराङ्ग्ग:
(iv) ‘कोकिलः’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(क) वनराज:
(ख) कृष्णवर्ण:
(ग) पिक:
उत्तर :
(ग) पिक:
15. रेखाह्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।)
(क) त्वं मानुषात् बिभेषि।
(ख) गात्राणं सुविभक्तता व्यायामेन संभवरति।
(ग) सहम्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि सा दुःखी आसीत्
(घ) सर्वें प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति।
(ङ) चौरस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः।
उत्तर :
(क) कस्मात्
(ख) केषां
(ग) केषु
(घ) काम्
(ङ) कस्य
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयत- 4
(मज्जूषा में से समुचित पद चुनकर निम्नलिखित दोनों श्लोकों के अन्वय को पूर्ण कीजिए।)
(I) वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च।
(II) समीक्ष्य कुर्याद् व्यायामन्यथा रोगमापुयात् ॥
अन्वय:-
(जन:) वयोबलशरीराणि देशकाल – (i) च (ii) व्यायामम् कुर्यात् (iii) रोगम् (iv) ।
(i) अपत्येषु च सर्वेषु जजनी तुल्यवत्सला।
(II) पुत्रे दीने तु सा माता कृपार्द्रहदया भवेत् ॥
अन्वय:-
जननी (i) अपत्येषु च (ii) (भवति)। सा माता (iii) पुत्रे तु (iv) भवेत्।
मज्जूषा-समीक्ष्य, आपुयात्, अशनानि, सर्वेषु, अन्यथा, कृपार्द्रहदया, दीने, तुल्यवत्सला
अथवा
मऊ्जू णाया: साहाय्येन प्रदत्तश्लो कस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुन: लिखत- 1 × 4 = 4
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ में रिक्त स्थानों की पूर्ति करके पुनः लिखिए।) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्। विताइस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तक्कृतज़ता॥
भावार्थः – पिता तु पुत्रस्य (i) तस्मै श्रेष्ठं (ii) प्रदातुं सदैव तत्परः भवति। समर्थः जातः पुत्रः यदा कथयति यत् ‘पिता मम कृते तु महान्तम् (iii) कृतवान् इति तदैव तस्य पितरं प्रति (iv) कथ्यते।
मञ्जूषा-कृतज्ञता, श्रमम्, बाल्यकाले, विद्याधनम्।
उत्तर :
अन्वय:
(i) सर्वेषु
(ii) तुल्यवत्सला
(iii) दीने
(iv) कृषार्द्रहुदया
अथवा
भावार्थम्
(i) बाल्ये
(ii) विद्याधनम्
(iii) भ्रमम्
(iv) कृतज्ञता
17. अधोलिखितं-कथांशं समुचित-क्रमेण लिखत 1 / 2 × 8 = 4
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः।
(ii) कश्चन निर्धनो जन: भूरि परिश्रम्य किज्चद् वित्तमुपार्जितवान्
(iii) अर्थाभावेन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
(iv) पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽपि स: गन्तव्याद् दूरे आसीत ।
(v) तस्य पुत्र: तदैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्न: समभूत्।
(vi) ततः स पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कर्तु कञ्जिद् गृहस्थमुपागतः।
(vii) एकदा पिता पुत्रस्य रुगणतामाकण्ण्य तत्र तं द्रष्ट् प्रस्थितः।
(viii) ‘निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा’, इति स स्मृतवान्।
उत्तर :
(ii) कश्चत निर्धना जन: भूरि परिश्रम्य किक्चिद् वित्तमुपर्जितवान्
(i) तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः।
(v) तस्य पुत्रः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः सम्भूत्
(vii) एकदा पिता पुत्रस्य रुगणतामाकण्ण्य तत्र तं दृष्टु प्रस्थितः ।
(iii) अर्थाभावेन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्
(iv) पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽपि सः गन्तव्याद् दूरे आसीत्।
(viii) निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न क्षुभावहा’, इति स स्मृतवान्।
(vi) ततः सः पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कत्तुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः।
18. ‘क’ स्तम्भे लिखितानां पदानां पर्यायवादानि ‘ख’ स्तम्भे लिखितानि सन्ति, तानि यथाक्रमेण समक्षं लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(‘क’ स्तम्भ में लिखित पदों के पर्याय पद ‘ख’ स्तम्भ में लिखे गए हैं। उनको यथाक्रम से उनके समक्ष लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
क | ख |
रसालम् | मन्त्री |
दशनै: | दशशतम् |
सहस्रम् | आम्रम् |
अमात्यः | दन्तैः |
उत्तर :
क | ख |
रसालम् | आम्रभ् |
दशनै: | दन्तै: |
सहस्रम् | दश शतकम् |
अमात्य: | मन्त्री |
अथवा
अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्कित्तपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थान् चित्वा लिखत।(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) तस्य भार्या बुद्धिमती पितुर्गृंहं प्रति चलिता।
(क) भर्ता
(ख) पत्नी
(ग) जननी
उत्तर :
(ख) पत्नी
(ii) व्रजति हिमकर: बालभावात्।
(क) निशाकर:
(ख) दिवाकर:
(ग) भास्कर:
उत्तर :
(क) निशाकर:
(iii) पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः।
(क) मयूर:
(ख) काक:
(ग) वक:
उत्तर :
(ख) काक:
(iv) स एव वहिन: दहते शरीरम्।
(क) करी
(ख) बैरी
(ग) अग्नि
उत्तर :
(ग) अग्नि