Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 9 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 9 with Solutions
अवधि: 3 होरा:
पूणाह्का: : 80
सामान्य निर्देश:
- अस्मिन् प्रश्न पत्रे चत्वार: खण्डाः सन्ति।
- प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- प्रश्न-संख्या प्रश्नपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीया।
- सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
- प्रश्नानां निर्देशा: ध्यानेन अवश्यं पठनीया:।
प्रश्न-पत्र स्वरूपम् :
- खण्ड: (क) – अपठित-अवबोधनम्- 10 अंछ्का:
- खण्ड: (ख) – रचनात्मककार्यम्-15 अंद्क्र:
- खण्ड: (ग) – अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्- 25 अंक्छः
- खण्ड: (घ) – पठित-अवबोधनम्- 30 अंड्रा:
खण्ड: – क
(अपठित-अवबोधनम्)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
सुन्दरराजः राजदेवस्य गृहे उद्योगी आसीत्। स: राजदेवे विशेषविश्वासं प्रदर्शयति स्म। राजदेव: सीमारामनामकम् अन्यं कमपि युवकम् उद्योगे नियोजितवान्। तम् उक्तवान् च-“सीताराम! सुन्दरराजः दशवर्षाणि यावत् मम गृहे उद्योगित्वेन सहायक: आसीत् तथापि स: मयि विश्वासं न स्थापितवान्। अत एव सः अत्र उद्योगं परित्यक्तवान्। उद्योगिनः स्वामिनि विश्वासं न स्थापितवान्। अत एव सः अत्र उद्योगं परित्यक्तवान्। उद्योगिनः स्वामिनि विश्वासं कुर्युः सदा” इति धारणा। एकदा सीताराम: सुन्दरराजं मिलित्वा। उद्योगिनः स्वामिनि विश्वासं कुर्युः सदा” इति धारणा। एकदा सीतारामः सुन्दराजं मिलित्वा अवदत् यत् “भवान् राजदेवगृह दश
वर्षाणि यावत् कार्यं कृतवान् खलु ? अतः तत्र कथं व्यवहरणीयम् इति विषयों मां किश्चित् सुस्पष्टं वदतु” इति। “राजदेव सज्जनः। तद्विषये मया वक्तव्यं किमपि नास्ति। भवान् तत्र कमपि क्लेशं न अनुभविष्याति” इति उक्तवान् सुन्दरराजः तच्छुत्वा सीतारामः प्रसन्नतया तत्र विश्वस्तः सन् कार्यं कर्तुं प्रारभत। उक्तअ “विश्वास: फलदायकः महत्सु” इति।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) सुन्दरराजः कस्य गृहे उद्योगी आसीत् ?
उत्तर :
राजदेवस्य
(ii) राजदेव: अन्यं कम् उद्योगे नियोजितवान् ?
उत्तर :
सीतारामनामकं/युवकं
(iii) सुन्दरराजः कति वर्षाणि पर्यन्तं राजदेवस्य गृहे उद्योगित्वेन सहायक: आसीत् ?
उत्तर :
दश
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 2 × 2 = 4
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) सीतारामः सुन्दरराजं मिलित्वा किं कथितवान् ?
उत्तर :
सीतारामः सुन्दराजं मिलित्वा अवदत् यत् “भवान् राजदेवगृह दश वर्षाणि यावत् कायं कृतवान् खलु ?”
(ii) राजदेव: कीदृशः व्यक्तिः आसीत् ?
उत्तर :
राजदेवः सज्जनः व्यक्तिः आसीत्।
(iii) क: कस्योपरि विश्वासं न स्थापितवान् ?
उत्तर :
सुन्दरराजः राजदेवोपरि विश्वासं न स्थापितवान्।
(स) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्त शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (द्वित्रिशष्दात्मक-वाक्यम्) 1
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर :
शीर्षक: विश्वासपात्रता / विश्वास: फलदायका / सुन्दरराज: / राजदेवः च।
(द) निर्देशानुसारम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (एकपदेन) 1 × 3 = 3
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘आसीत्’ इत्यस्या: क्रियाया: कर्तृपदं किम्?
(क) सीताराम:
(ख) सुन्दरराज:
(ग) राजदेव:
उत्तर :
(ख) सुन्दरराज:
(ii) ‘राजदेव: सज्जन:’ अनयोः पद्यो: विशेषणं किम्?
(क) दुर्जन:
(ख) परिजन:
(ग) सज्जन:
उत्तर :
(ग) सज्जन :
(iii) ‘कृ्टम्’ इत्यस्य पदस्य क: पर्यायः अत्र आगतः?
(क) क्लेशम्
(ख) करुणम्
(ग) असह्यम्.
उत्तर :
(क) क्लेशम्
(iv) अनुच्छेदे ‘दुर्जनः’ पदस्य क: विपर्यय: आगत:?
(क) परिजन :
(ख) सज्जन:
(ग) विश्वास:
उत्तर :
(ख) सज्जन :
खण्ड: – खव
(रचनात्मक-कार्यम्)
2. मातरं प्रति लिखितम् अध: पत्रं मज्जूषापदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत। 1 / 2 × 10 = 5
(माता को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मत्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूरा करके पुन: लिखिए।)
(i) ………
शिमलात:,
दिनाङ्क: ………
परमपूज्यमातः!
सादरं प्रणामाः।
अहं कुशल: अत्र तत्रापि कामये। भवत्या: पत्रम् प्राप्य मनसि सन्तोषः (ii) ………। मम भ्राता (iii) ……. स्वस्थ: इति हर्षस्य विषयः। सः मम अध्यनस्य (iv)…. च विषये चिन्तितः आसीत्। अहं पज्चवादने (v) …. यथानिर्दिष्ट्ट
(vi) ………. करोमि (vii) …….. च पठामि। नववादने विद्यालयं (viii) ……..। चतुर्वादने (ix) ……… आगच्धमि। सप्तवादने गृहकार्य करोमि। पितृमह्नभागनां प्रणामा: कथनीया:।
भवत्या: आज्ञापालक: (x) ……… ।
प्रदीप:
मज्जूषा-पुत्रः, विद्यालयात्, व्यायामं, स्वास्थ्यस्य, जातः, कावेरीछात्रावासः, इदानीम्, तदनन्तरं, उत्थाय, गच्छामि
उत्तर :
(i) कावेरी छात्रावास:
(ii) जात:
(iii) इदानीम्
(iv) स्वास्थस्य
(v) उत्थाय
(vi) व्यायामं
(vii) तद्नन्तरं
(viii) गच्छामि
(ix) विद्यालयात्
(x) पुत्र:
3. अध प्रदत्तं चित्रं दुष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- 1 × 5 = 5
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
मज्जूषा-द्वे, बालिके, बहव:, नीत्वा, लोका:, इतस्तत:, मेलकम्, श्वेतवस्त्रम्, श्यामवस्त्रम्, गोलचक्रिका, उपविशन्ति, अनुभवन्ति, आनन्दम्, बहिः, दृश्यम्
अथवा
मञ्जूषाया प्रदत्तशब्दानां सहाय्येन निम्नलिखितं विषयं अधिकृत्य पञ्चाभि: संस्कृतवाक्यै: एकम् अनुच्छेदं लिखतः। (रचनात्मकानि पञ्चवाक्यानि-चिन्तनात्मकप्रश्नः)
(मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“देशभक्ति”
मऊ्जूषा-स्वमातृभूमि:, भावना, सैनिका:, रक्षका:, स्वतन्त्रताया:, राष्ट्रम्, संस्कृति, रक्षाम्, कुर्वन्ति, भारतीया:, विचारा:, वीरा:, माता, भूमि:, मानवम्, आत्म बलिदानम्
उत्तर :
वर्णनम्-
(i) इदं मेलकस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) अत्र गोलचक्रिका दृश्यते।
(iii) अत्र आनन्दम् अनुभवन्ति।
(iv) द्वे बालकौ इतस्ततः धावतः।
(v) जना: श्वेतवस्त्रम् श्यामवस्त्रं च धारयन्ति।
अथवा
अनुच्छेदलेखनम्
(i) वयम् स्वमातृभूमिं।
(ii) सैनिकाः देशस्य स्वतन्त्रतायाः रक्षां कुर्वन्ति।
(iii) माता भूमि: पुत्रोडहं पृथिव्या।
(iv) अस्माकं संस्कृतिः देशभावना जागृस्यति।
(v) भारतीया : स्वतंत्रतायाः रक्षका: आत्म बलिदानं दत्तवन्तः।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम, रचनात्मक) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) गोपाल गीत गाता है।
Gopal sings a song
(ii) हम सब सिनेमा देखते हैं।
We all watch movies.
(iii) रमा कल कोलकाता जायेगी।
Rama will go to Kolkata tomorrow.
(iv) कल श्याम कहाँ था ?
Where was Shyam yesterday?
(v) तुम सब कलम से लिखो।
All of you write with pen.
(vi) बच्चा भालू से डरता है।
The child fears from bear.
(vii) क्या वे सब पढ़ें?
Moy they study?
उत्तर :
अनुवाद:
(i) गोपालः गीतं गायति।
(ii) वयं चलचित्रं पश्यामः।
(iii) रमा श्व: कोलकातां/कोलकातानगरं गमिष्यति।
(iv) ह्यः श्यामः कुत्र आसीत्?
(v) यूयं कलमेन लिखत।
(vi) बाल: भल्लूकात् विभेति।
(vii) किं ते पठेयुः।
खण्ड: – ग
(अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्कितपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्टयम) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों में संधि अथवा संधि-विद्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) शत्रो: अपि शिर: + छेद: न करणीयः।
(ii) भासमानं निजभवनम् अपश्यत्।
(iii) आकाशः मेघै: आच्छनः आसीत्।
(iv) हे कल्याणि! सर्वदा सत् +मार्गम् अनुसरतु।
(v) अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः।
उत्तर :
(i) शिरश्छेद:।
(ii) भासमानम् + निजभवनम्
(iii) आ + छन्न :
(iv) सन्मार्गम् / सद्मार्गम्
(v) योजक: + तत्र
6. निम्नलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्य: चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्चतुष्टयम्) 1 × 4 = 4 (निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) स: स्थितप्रज्ञ इति को न जानाति।
(क) स्थिता प्रज्ञा यस्य स:
(ख) स्थितं प्रज्ञं यस्य स:
(ग) स्थितः प्रज्ञ यस्य स:
उत्तर :
(ग) स्थितः प्रज्ञः यस्य सः।
(ii) मुनि: राजानं यथेष्टम् अभ्यनन्द्रत्।
(क) इश्टेन अनतिक्रम्य
(ख) इष्टाय अनतिक्रम्य
(ग) इस्टं अनतिक्रम्य
उत्तर :
(ग) इष्टम् अनतिक्रम्य।
(iii) कुशलवौ रामम् प्रणमतः।
(क) कुशः च लवः च
(ख) कुशम् लव च
(ग) कुशः लवौ च
उत्तर :
(क) कुशः च लवः च।
(iv) स भारस्य वेदनया क्रन्दति स्म।
(क) भरवेदना:
(ख) वेदनाभारेण
(ग) भारवेदनया
उत्तर :
(ग) भारवेदनया
(v) रामः मृगस्य पश्चात् गच्छति।
(क) अनुमृगम्
(ख) मृगपश्चात्
(ग) अनुमृग:
उत्तर :
(क) अनुमृगम्
7. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितं उत्तरं विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत- (केवलं प्रश्नचतुष्टयम) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखाइ्कित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता।
(क) विशेष + तमप्
(ख) विशेष + तल्
(ग) विशेष + क्त
उत्तर :
(ख) विशेष + तल्
(ii) सर्वेघु जननी वत्सला।
(क) वत्सल + टाप्
(ख) वस्तल + अ
(ग) वत्सला + तल्
उत्तर :
(क) वत्सल् + टाप्
(iii) स्थिर + त्व लाघवम् मृगा।
(क) स्थिरात्वम्
(ख) स्थिरता
(ग) स्थिरत्वम्
उत्तर :
(ग) स्थिरत्वम्
(iv) बुद्धि: बलवती।
(क) बलवत् + डीप्
(ख) बलवत् + टाप्
(ग) बलवत् + मतुप्
उत्तर :
(क) बलवत् + डीप्
(v) रामानन्दः एक: श्रेष्ठ धर्म + ठक् अस्ति।
(क) धर्मटिक:
(ख) धार्मिक
(ग) धार्मिक:
उत्तर :
(ग) धार्मिक:
8. मञ्जूषायां प्रदतैः पदैः वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत- 1 × 3 = 3
(मज्जूषा में दिए गए पदों में वाच्य परिवर्तन करके निम्नलिखित संवाद को पुनः लिखिए।)
गणेश: – सुरेश! किं त्वं रामायणं पठसि ?
सुरेश: – आम् (i) ……….रामायणं पठ्यते।
गणेश: – किं त्वं श्लोकान् स्मरसि ?
सुरेश: – आम् ! मया (ii) ……..अपि स्मर्यन्ते।
गणेश: – किम् कक्षायाम् आचार्य: कथाम् पाठयति ?
सुरेश: – आम् कक्षायाम् आचार्येण कथा (iii) ……. ।
मज्जूषा-पाठ्यते, मया, श्लोका:
अथवा
अधोलिखितानां वाक्यानां वाच्यपरिवर्तनं कुरुत (केवलं प्रश्नत्रयम्)
(निम्नलिखित वाक्यों का वाच्य परिवर्तन कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) त्वं पुस्तकं पठसि।
(ii) शिशुना पय: पीयते।
(iii) अहं विद्यालयं गच्छामि।
(iv) गीतया गीतं गीयते।
(v) रमा संकल्पं करोति।
उत्तर :
वाच्यपरिवर्तनम्
(i) मया
(ii) श्लोका:
(iii) पाठ्यते।
अथवा
(i) त्वया पुस्तकं पठ्यते।
(ii) शिशुः पयः पिबति।
(iii) मया विद्यालयं गम्यते।
(iv) गीता गीतं गायति।
(v) रमया सड्कल्प; क्रियते।
9. अधोलिखितदिनचर्चायां रिक्तस्थानानि कालबोधकशब्दै: पूरयत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) 1 × 4 = 4
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) दिव्यांश प्रात: 8: 00 ……… वादने योगं करोति।
(ii) रमेशः सायं 4: 30 ……… वादने भ्रमणाय गच्छति।
(iii) रमा प्रात: 7:15 ……… वादने प्रातराशं करोति।
(iv) चन्द्रशेखर: सायं 6: 30 ……. वादने व्यायामं करोति।
(v) कमलेशः रात्रौ 8: 45 ……… वादने पुस्तकं पठति।
उत्तर :
(i) अष्ट-वादने
(ii) सार्ध-चतुर / चतुः वादने
(iii) सपाद-सप्त
(iv) सार्धषट् / षड् वादने
(v) पादोन नव वादने
10. अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि मंजूषा प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। (केवलं प्रश्नषट्कम्)
(मज्ञूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल छः प्रश्न) 1 / 2 × 6 = 3
(क) विद्यालये अवकाश: भविष्यति।
(ख) रविवासरः अस्ति।
(ग) पत्रवाहक: पत्राणि दातुं गच्छति।
(घ) यदि मेघः गर्जति मयूरा: नृत्यन्ति।
(ङ) अहम् आंग्लभाषां पद्यमि।
(च) सा गणितम् पठितुम् इच्छति?
(छ) निरीक्षकेन निर्णय: न करणीयः।
(ज) त्वम् अत्र श्रमं करोषि।
मज्जूषा-कदा, सहसा, वृथा, अपि, तहि, श्वः, अद्य, इदानीम्
उत्तर :
(क) श्व:
(ख) अद्य
(ग) इदानीम्
(घ) तर्हि
(ङ) अपि
(च) कदा
(छ) सहसा
(ज) वृथा
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्कितपदम् अशुद्धम् अस्ति। शुद्धं पदं विकल्पेभ्य: चित्वा लिखत(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(क) वृक्षात् फला: पतन्ति। (फले/फलानि/फला:)
(ख) सुमेधा कन्दुकेन क्रीडिष्यथ। (क्रीडिष्यसि/क्रीडिष्यथ:/क्रीडिष्यति)
(ग) बालका: पुस्तकं अपठत्। (त्वम्/सः/अहम्)
(घ) इमौ बालकौ भ्रमन्ति। (श्रमतः/श्रमसि/श्रमति)
उत्तर :
(क) फलानि
(ख) क्रीडिष्यति
(ग) स:
(घ) भ्रमतः
खण्ड: – य
(पठित-अवबोधनम्)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
अग्रिमे दिने स आरक्षी चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बंकिमचन्द्र: उभाभ्यां पृथक्-
पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत्। ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येद्यु; तौ न्यायालये स्व-स्व पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ। तद्वैव कश्चिद् तत्रत्य: कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः कोशद्वयान्तराले कश्चिज्जन: केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतों किं करणीयमिति। न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए)(केवल दो प्रश्न)
(i) न्यायाधीशः क: आसीत् ?
(ii) कस्य आभावात् न्यायाधीशः निर्णेतुं नाशक्नोत्?
(iii) न्यायालये कः समागत्य न्यवेदयत् ?
उत्तर :
(i) बंकिमचन्द्र:
(ii) प्रमाणाभावात् / प्रमाणस्य
(iii) कर्मचारी
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम) 1 / 2 × 2 = 1
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) न्यायाधीशः कयोः शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्?
(ii) तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य किं न्यवेदयत् ?
(iii) सर्व वृत्तमवगत्य के निर्दोषम् अमन्यत?
उत्तर :
(i) न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्त च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(ii) तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य न्यवेद्यत् यत् इत: कोशद्वयान्तराले कश्चिज्जन: केनापि हतः।
(iii) न्यायाधीशः बंकिमचन्द्र: सवं वृत्तान्तम् अवगत्य तं निर्दोषम् अयन्यत।
(स) प्रदत्त विकल्पेथ्य उचितम् उत्तरम् चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(दिए गए विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘निरापराधम्’ इत्यस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) दोषभाजनम्
(ख) निर्दोषम्
(ग) सदोषम्
उत्तर :
(ख) निर्दोषम्
(ii) ‘श्रुतवान्’ इति पदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) व्योमेशचन्द्र:
(ख) रमेशचन्द्र:
(ग) बंकिमचन्द्र:
उत्तर :
(ग) बंकिमचन्द्र:
(iii) ‘दिने’ इति पदस्य किं विशेषणपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) अग्रिमे
(ख) अन्येद्यु:
(ग) तत:
उत्तर :
(क) अग्रिमे
(iv) ‘न्यायाधीशः’ इति पदस्य किं क्रियापदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) न्यवेदयत्
(ख) आदिष्टवान्
(ग) स्थापितवान्
उत्तर :
(ख) आदिष्टवान्।
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
आचारः प्रथमो धर्मः इत्येद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदत्वारं प्राणेथ्योऽपि विशेषतः॥
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) प्रथम: धर्म: क:?
उत्तर :
आचारः/सदाचार:
(ii) अस्माकं आचारः सम्यक् भवेत् इति केषां वचनम् अस्ति ?
उत्तर :
विदुषाम्
(iii) प्राणेभ्योऽपि विशेषत: क: रक्षणीय:?
उत्तर :
आचारः/सदाचार
(ब) पूर्णवाक्येंन उत्तरत। (केवलं प्रश्नमेकम्) 1 × 1 = 1
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल एक प्रश्न)
(i) जनः विशेषतः प्राणेभ्य: अपि कं रक्षेत् ?
उत्तर :
जनः विशेषतः प्राणेभ्यः अपि आचारं/सदाचारं रक्षेत्।
(ii) विदुषां वचः किम्?
उत्तर :
विदुषां वच: आचारः प्रथम: धर्म:।
(स) प्रदत्तविकल्पेभ्य: उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(उचित विकल्प चुनकर उत्तर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘रक्षेत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किं भवेत् ?
(क) जन:
(ख) सदाचारम्
(ग) आचार:
उत्तर :
(क) जन:
(ii) ‘प्रथमः धर्म:’ अनयोः पद्योः किं विशेष्यपदम् ?
(क) धर्म:
(ख) वच:
(ग) विशेषतः
उत्तर :
(क) धर्म:
(iii) ‘कथनम्’ इत्यस्य पदस्य क: पर्याय: श्लोके प्रयुक्तः ?
(क) धर्म:
(ख) वचः
(ग) सदा
उत्तर :
(ख) वच:
(iv) ‘मूर्खाणां’ इत्यस्य किं विलोमपदं श्लोके प्रयुक्तः ?
(क) वच:
(ख) इति
(ग) विदुषाम्
उत्तर :
(ग) विदुषाम्
14. अधोलिखितं नाद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! प्रीताभ्य: प्रकृतिभ्य: प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः।
चन्दनदास:- आज्ञापयतु आर्य:, किं कियत् च अस्मज्जनदिष्यते इति।
चाणक्य: – भो श्रेष्ठिन् ! चन्द्रगुप्तराज्यमिद् न नन्दराज्यम्। नन्दस्यैव अर्थसम्बन्ध: प्रीतिमुत्पादयति। चन्द्रगुप्तस्य तु भवतामपरिक्लेश एव।
चन्दनदास:- (सहर्षम्) आर्य ! अनुगृहीतो डस्मि।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! स चापरिक्लेशः कथमाविर्भवति इति ननु भवता प्रश्रव्या: स्मः।
चन्दनदास: – आज्ञपयतु आर्य:।
चाणक्यः – राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव।
चन्दनदास:- आर्य क: पुनरधन्यो राज्ञो विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते ?
(अ) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) चाणक्यः चन्दनदासं किं कथयित्वा सम्बोधयति ?
(ख) कस्य एव अर्थसम्बन्धः प्रीतिम् उत्पादयति ?
(ग) भवताम् परिक्लेशः एव कस्य प्रीतिम् जनयति ?
उत्तर :
(क) भो श्रेष्ठिन्
(ख) नन्दस्य
(ग) चन्द्र गुप्तस्य
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नमेकम) 1 × 1 = 1
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल एक प्रश्न)
(क) प्रीताभ्य: प्रकृतिभ्य: राजानः किम् इच्छन्ति।
उत्तर :
प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः राजानः प्रतिप्रियमिच्छन्ति।
(ख) ‘राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव’ इति श्रुत्वा चन्द्नदास: किं कथयति ?
उत्तर :
‘राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव’ इति श्रुत्वा चन्दनदासः कथयति, आर्य: क: पुनरध्यौ।
(स) प्रदत्यविकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(दिए गए विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) नाटयांशे ‘आविर्भवति’ इति क्रियाया: कर्तृपदं किम् ?
(क) अर्थसम्बन्धः
(ख) अपरिक्लेशः
(ग) अविरुद्धवृत्तिः
उत्तर :
(ख) अपरिक्लेश:
(ii) ‘चन्द्रगुप्तराज्यम् इदम्’ इत्यत्र विशेष्यपदं किम् ?
(क) चन्द्रगुप्तराक्यम्
(ख) राज्यम्
(ग) इदम्
उत्तर :
(क) चन्द्रगुप्तराज्यम्
(iii) नाटयांशे ‘विरुद्धवृत्ति:’ इत्यस्य किं विलोमपद प्रयुक्तम् ?
(क) अपरिक्लेशः
(ख) अविरुद्धवृत्तिः
(ग) अर्थसम्बन्ध:
उत्तर :
(ख) अविरुद्धवृत्ति:
(iv) ‘अर्थसम्बन्धः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापद गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(क) उत्पादयति
(ख) प्रसारयति
(ग) आविर्भवति
उत्तर :
(क) उत्पादयति
15. रेखाछ्रितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम) 1 × 4 = 4
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) पुरा त्वया मह्यं व्याघ्रत्रयं दत्तम्।
(ii) सिंहः वानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थ एवासीत्।
(iii) आरोग्यम् चापि व्यायामाद् उपजायते।
(iv) धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
(v) शिविना विना इदं दुष्करं कार्य क: कुर्यात्!
उत्तर :
(i) कस्यै
(ii) कस्याम् / कुत्र
(iii) कस्मात् / कस्माद् / कथम्
(iv) कुत्र / कस्मिन्
(v) केन
16. मञ्जूषातः समुचित पदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकयो: अन्वयं पूरयत- 1 / 2 × 4 = 2
(मज्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा कीजिए।)
(i) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताइस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता।।
अन्वयः-पिता पुत्राय (i)…… महत् विद्याधनं (ii)…… । अस्य (पुत्रस्य) पिता किं (iii)……. तेपे इति उक्ति: (iv)……. ।
(ii)……. त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योडभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुड्क्तेडकक्वं विमूढधी:॥
अन्वयः-यः धर्मप्रदाम् (i)…… त्यक्त्वा (ii) …… य: अभ्युदीरयेतु, (स:) विमूढधी: (iii) ……. फलं परित्यज्य अपक्वम् (फलं) (iv) ……. ।
मञ्जूषा-भुङ्क्ते, तत्कृत्तता, यच्छति, पक्वम्, वाचम्, बाल्ये, तपः, परुषाम्
अथवा
मऊ्जूषाया: साहाख्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत।
(मक्जूषा की सह्यायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युध्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥
भावार्थ:-इदं सत्यमेव यत् (i)…… तु मानवानां शरीरेषु स्थितः (ii) …… शत्रु: अस्ति। यतः शरीरे आलस्यकारणात् मानवस्य विकासगतिः स्थिरा भवति। मानवानां कृते जगति (iii)…… कोऽपि बन्धुः नास्ति। मानवः उद्धमं कृत्वा एवं निरन्तरं विकासं करोति, अनेन कदापि (iv) …… न….न भवति।
मञ्जूषा-दु :खितः, उद्यमसम :, आलस्यम, महान्
उत्तर :
अन्वय: –
(i) (i) बाल्ये
(ii) यच्छति
(iii) तप:
(iv) तत्कृतज्ञता
(ii) (i) वाचम्
(ii) परूषाम्
(iii) पक्वम्
(iv) भुङ्क्ते
अथवा
भावार्थम् –
(i) आलस्यम्
(ii) महान्
(iii) उद्यमसम:
(iv) दु:खित:
17. अधोलिखित-कथांशं समुचित क्रमेण लिखत- 1 / 2 × 8 = 4
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) यतो हि अयम् अन्येथ्य: दुर्बल:।
(ii) ‘बहूनि अपत्यानि मे सन्ति’ इति सत्यम्।
(iii) तथापि मम अस्मिन् पुत्रे विशिष्ट स्नेहः।
(iv) अचिरादेव चण्डावातेन मेघरवै: च सह प्रवर्ष: समजायत।
(v) सुरभिवचनं श्रुत्वा इन्द्रस्य हदयम् अद्रवत्।
(vi) स तामेव असान्त्वयत् ‘गच्छ वत्से! सर्वं भद्रं जायते।
(vii) तथापि दुर्बले सुते मातुः अधिका कृपा भवति।
(viii) सर्वेषु सन्तानेषु जननी तुल्यवत्सला एव।
उत्तर :
(ii) ‘बहूनि अपत्यानि मे सन्ति’ इति सत्यम्।
(iii) तथापि मम अस्मिन् पुत्रे विशिष्ट: स्नेहः।
(i) यतो हि अयम् अन्येभ्य: दुर्बल:।
(viii) सर्वेषु सन्तानेषु जननी तुल्यवत्सला एव।
(vii) तथापि दुर्बले सुते मातुः अधिका कृपा भवति।
(v) सुरभिवचनं श्रुत्वा इन्द्रस्य हृदयम् अद्रवत्।
(vi) स तामेव असान्त्वयत् ‘गच्छ वत्से! सर्य भद्रं
(iv) अचिरादेव चण्डावातेन मेघरवै: च सह प्रवर्ष: समजायत।
18. ‘क’ स्तम्भे लिखितानां पदानां पर्यायपदानि ‘ख’ स्तम्भे लिखितानि सन्ति तानि यथा क्रमेण समक्षं लिखत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(‘क’ स्तम्भ में लिखे शब्दों के पर्यायपद ‘ख’ स्तम्भ में लिखे हैं। उनको यथासमक्ष लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
‘क’ | ‘ख’ |
(i) सुहद् | सूर्य: |
(ii) गज: | शरीरम् |
(iii) सविता | कुऊ्जर: |
(iv) गात्रम् | मित्रम् |
उत्तर :
‘क’ | ‘ख’ |
(i) सुहृद: | मित्रम् |
(ii) गज: | कुक्जर: |
(iii) सविता | सूर्य: |
(iv) गात्रम् | शरीरम् |
अथवा
अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्कितपदानां प्रसडानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत:-(केवलं प्रश्नत्रयम)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) त्वया दुष्टः हन्तव्यः इति।
(क) मारणीय:
(ख) पालनीय:
(ग) ध्येय:
उत्तर :
(क) मारणीय:
(ii) आवयोः वशंस्य कर्ता सहस्रदीधिति: एव।
(क) चन्द्र:
(ख) शिव:
(ग) भानु:
उत्तर :
(ग) भानु:
(iii) अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्।
(क) सत्यम्
(ख) मिथ्या
(ग) मन्दम्
उत्तर :
(ख) मिथ्या
(iv) दुर्बल: बलीवर्द: जवेन गन्तुम् अशक्तः।
(क) द्रुतगत्या
(ख) काठिन्येन
(ग) ताडनेन
उत्तर :
(क) द्वुतगत्या